Ryzyko kursowe w całości obciążające konsumenta

Trybunał orzekł, że warunki umowy kredytowej denominowanej w walucie obcej, nakładające ryzyko kursowe na kredytobiorców, mogą być uznane za nieuczciwe. To skłoniło powodów do wniesienia powództwa o stwierdzenie nieważności tych warunków. Sprawa ostatecznie trafiła do TS, który dokładnie analizował kontekst zawarcia umowy oraz obowiązujące przepisy ustawowe i wykonawcze.

Tematyka: ryzyko kursowe, umowa kredytowa, TS, dyrektywa 93/13, nieuczciwe warunki umowne, ochrona konsumentów

Trybunał orzekł, że art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że oceny nieuczciwego
charakteru warunku umownego należy dokonywać w odniesieniu do momentu zawarcia danej umowy,
z uwzględnieniem ogółu okoliczności, które mogły być znane przedsiębiorcy w tym momencie i mogły mieć
wpływ na późniejsze wykonanie tej umowy. Trybunał uznał, że do sądu odsyłającego należy ocena istnienia
ewentualnej nierównowagi w rozumieniu tego przepisu. Należy jej dokonać w świetle ogółu okoliczności
faktycznych sprawy w postępowaniu głównym i z uwzględnieniem m.in. fachowej wiedzy Banku, w zakresie
ewentualnych wahań kursów wymiany i ryzyka wiążących się z zaciągnięciem kredytu w walucie obcej.
W latach 2007–2008 R.P. Andriciuc i 68 innych osób (dalej jako: powodowie), które miały wynagrodzenie w lejach
rumuńskich, zawarły z Banca Românească SA (dalej jako: Bank) umowy kredytowe denominowane we frankach
szwajcarskich. Zgodnie z art. 1 ust. 2 każdej z tych umów powodowie byli zobowiązani spłacić raty kredytowe w tej
samej walucie, w której zaciągnięte zostały kredyty, czyli we frankach szwajcarskich, wskutek czego ryzyko kursowe
powodujące wzrost rat w sytuacji obniżenia kursu wymiany lejów rumuńskich w stosunku do franków szwajcarskich
pozostawało w pełni po ich stronie. Ponadto te umowy zawierały, odpowiednio w art. 9 ust. 1 i w art. 10 ust. 3 pkt 9,
dwa warunki pozwalające Bankowi – po upływie terminu spłaty rat kredytowych lub w przypadku nieprzestrzegania
przez kredytobiorcę obowiązków wynikających z tych umów – obciążyć rachunek kredytobiorcy oraz, w razie
potrzeby, dokonać wymiany wszystkich środków dostępnych na jego rachunku na walutę umowy według kursu
wymiany stosowanego przez Bank w dniu tej operacji. Zgodnie z tymi warunkami wszelkie różnice kursowe obciążały
wyłącznie kredytobiorcę. Zdaniem powodów Bank był w stanie przewidzieć rozwój i wahania kursu wymiany franka
szwajcarskiego, a ryzyko kursowe zostało przedstawione w niepełny sposób, Bank nie wyjaśnił, iż kurs franka
szwajcarskiego ulegał znaczącym wahaniom w stosunku do leja rumuńskiego. Powodowie zarzucali, że nie
informując ich w sposób przejrzysty o tych wahaniach, Bank naruszył ciążące na nim obowiązki informowania
i doradztwa, a także obowiązek sformułowania warunków umownych prostym i zrozumiałym językiem, aby każdy
kredytobiorca mógł ocenić zakres obowiązków wynikających z zawartej przez siebie umowy. Uznawszy, że warunki
przewidujące zwrot kredytów we frankach szwajcarskich, ze względu na fakt nałożenia przez nie ryzyka kursowego
na kredytobiorców, stanowiły nieuczciwe warunki umowne, wnieśli oni do sądu w Bihorze (Rumunia) powództwo
o stwierdzenie nieważności tych warunków i ustalenie przez Bank nowego harmonogramu spłat, przewidującego
przewalutowanie kredytów na leje rumuńskie według kursu wymiany obowiązującego w momencie zawarcia
spornych umów kredytu. Sąd oddalił powództwo i uznał, że warunek umowny przewidujący spłatę kredytów w tej
samej walucie, w której je zaciągnięto, nie był nieuczciwy, mimo że nie był negocjowany z kredytobiorcami. Poprzez
pytanie prejudycjalne sąd odsyłający dążył do ustalenia, czy art. 4 ust. 2 dyrektywy Rady 93/13/EWG z 5.4.1993 r.
w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (dalej jako: dyrektywa 93/13) należy interpretować
w ten sposób, że pojęcia „główny przedmiot umowy” i „relacja ceny i wynagrodzenia do dostarczonych w zamian
towarów lub usług” w rozumieniu tego przepisu obejmują warunek ujęty w umowie kredytowej zawartej w walucie
obcej między przedsiębiorcą i konsumentem, który nie był indywidualnie negocjowany, a na mocy którego kredyt
należy spłacić w tej samej walucie?
Rząd rumuński i Bank wskazywali, iż warunek rozpatrywany w postępowaniu głównym stanowi wyłącznie
odzwierciedlenie zasady nominalizmu walutowego określonej w art. 1578 rumuńskiego KC, przez co nie jest on
objęty zakresem stosowania tej dyrektywy. W art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13 ustanowiono wyłączenie z zakresu jej
stosowania warunki umowy odzwierciedlające bezwzględnie obowiązujące przepisy ustawowe lub wykonawcze
(wyroki: Kušionová, C-34/13, pkt 76; RWE Vertrieb, C-92/11, pkt 25). Z orzecznictwa TS wynika, że to wyłączenie
wymaga spełnienia dwóch przesłanek. Po pierwsze, warunek umowy powinien odzwierciedlać przepis ustawowy lub
wykonawczy, a po drugie, ten przepis musi być bezwzględnie obowiązujący (wyrok Kušionová, pkt 78). Trybunał
wskazał, że do sądu krajowego należy zbadanie, czy ten warunek odzwierciedla przepisy prawa krajowego mające
zastosowanie między umawiającymi się stronami niezależnie od ich wyboru, z zastrzeżeniem, że nie dokonano
w tym względzie żadnych innych uzgodnień między stronami (wyroki: RWE Vertrieb, pkt 26; Kušionová, pkt 79). Przy
czym sąd krajowy musi mieć na uwadze okoliczność, że w świetle w szczególności celu dyrektywy 93/13,
obejmującego ochronę konsumentów przed nieuczciwymi warunkami występującymi w umowach zawieranych przez
konsumentów z przedsiębiorcami, wyjątek ustanowiony w art. 1 ust. 2 tej dyrektywy podlega ścisłej wykładni (wyrok
Kušionová, pkt 77).
Trybunał stwierdził, że w przypadku gdyby sąd odsyłający uznał, iż sporny warunek nie jest objęty tym wyjątkiem, to
powinien zbadać, czy wchodzi on w zakres pojęć „główny przedmiotu umowy” lub „relacja ceny i wynagrodzenia do
dostarczonych w zamian towarów lub usług” w rozumieniu art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13. Chociaż przeprowadzenie
tego badania należy wyłącznie do sądu odsyłającego, to do kompetencji TS należy określenie mających
zastosowanie kryteriów. Z orzecznictwa TS wynika, że art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 ustanawia wyjątek od

mechanizmu kontroli treści nieuczciwych warunków – który został przewidziany w ramach systemu ochrony
konsumentów ustanowionego w tej dyrektywie – i powinien podlegać wykładni zawężającej (wyroki: Kásler i Káslerné
Rábai, C-26/13, pkt 42; Van Hove, C-96/14, pkt 31). Ponadto TS podkreślił, że wyrażeniom „główny przedmiot
umowy” i „relacja ceny i wynagrodzenia do dostarczonych w zamian towarów lub usług” zawartym w art. 4 ust. 2
dyrektywy 93/13 należy zwykle nadawać w całej Unii Europejskiej autonomiczną i jednolitą wykładnię, dokonaną
z uwzględnieniem kontekstu tego przepisu i celu danego uregulowania (wyrok Matei, C-143/13, 50).
Z orzecznictwa TS wynika, że formułując kategorię warunków umownych mieszczących się w pojęciu „główny
przedmiot umowy” w rozumieniu art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13, należy uważać za nie te, które określają podstawowe
świadczenia w ramach danej umowy i które z tego względu charakteryzują tę umowę (wyrok Caja de Ahorros y
Monte de Piedad de Madrid, C-484/08, pkt 34). Natomiast warunki, które wykazują charakter posiłkowy względem
warunków definiujących samą istotę stosunku umownego, nie mogą być objęte pojęciem „głównego przedmiotu
umowy” w rozumieniu tego przepisu (wyroki: Kásler i Káslerné Rábai, pkt 50; Van Hove, pkt 33).
W ocenie TS sporny warunek włączony do umowy kredytowej zawartej w walucie obcej pomiędzy przedsiębiorcą
a konsumentem bez uprzednich negocjacji indywidualnych, zgodnie z którym kredyt powinien zostać spłacony w tej
samej walucie, objęty jest zakresem wyrażenia „główny przedmiot umowy” w rozumieniu art. 4 ust. 2 dyrektywy
93/13. Trybunał stwierdził, że poprzez umowę kredytową kredytodawca zobowiązuje się głównie udostępnić
kredytobiorcy określoną kwotę pieniężną, zaś kredytobiorca – przede wszystkim spłacać tę sumę w przewidzianych
terminach, zasadniczo z odsetkami. Świadczenia podstawowe tej umowy odnoszą się zatem do kwoty pieniężnej,
która musi być określona w stosunku do waluty wypłaty i określonej spłaty. W konsekwencji rzecznik generalny
podkreślił, że okoliczność, iż kredyt musi zostać spłacony w określonej walucie, nie ma związku z posiłkowym
sposobem płatności, lecz związana jest z samym charakterem zobowiązania dłużnika, przez co stanowi podstawowy
element umowy kredytowej (pkt 46 i n. opinii).
Trybunał orzekł, że art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że pojęcie „główny przedmiot
umowy” w rozumieniu tego przepisu obejmuje warunek umowny, taki jak ten rozpatrywany w postępowaniu głównym,
ujęty w umowie o kredyt denominowany w walucie obcej, który nie był indywidualnie negocjowany i na mocy którego
kredyt należy spłacić w tej samej walucie obcej co waluta, w której został on zaciągnięty, w sytuacji gdy ten warunek
określa podstawowe świadczenie charakteryzujące tę umowę. W konsekwencji warunku tego nie można uznać za
nieuczciwy, o ile jest on wyrażony prostym i zrozumiałym językiem.
Drugie pytanie prejudycjalne dotyczyło interpretacji art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13, w tym sposobu wykładni wymogu
wyrażenia warunku umownego prostym i zrozumiałym językiem.
Z orzecznictwa TS wynika, że wymóg wyrażenia warunku prostym i zrozumiałym językiem ma zastosowanie, gdy
warunek objęty jest pojęciami „główny przedmiot umowy” lub „relacja ceny i wynagrodzenia do dostarczonych
w zamian towarów lub usług” w rozumieniu art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 (wyrok Kásler i Káslerné Rábai, pkt 68).
Warunki objęte tym przepisem nie podlegają ocenie ich nieuczciwego charakteru wyłącznie w przypadku, gdy
właściwy sąd krajowy na podstawie badania indywidualnego uznaje, że zostały one sformułowane prostym
i zrozumiałym językiem (wyrok Caja de Ahorros y Monte de Piedad de Madrid, pkt 32).
Z orzecznictwa TS wynika, że wymogu przejrzystości warunków umownych, wynikającego z art. 4 ust. 2 dyrektywy
93/13, nie można zawężać do zrozumiałości tych warunków pod względem formalnym i gramatycznym (wyrok
Bucura, C-348/14, pkt 52). Trybunał podkreślił, że ustanowiony przez tę dyrektywę system ochrony opiera się na
założeniu, iż konsument jest stroną słabszą niż przedsiębiorca, m.in. ze względu na stopień poinformowania, dlatego
wymóg wyrażenia warunków umownych prostym i zrozumiałym językiem i w konsekwencji przejrzystości musi
podlegać wykładni rozszerzającej. Wobec powyższego ten wymóg należy rozumieć w ten sposób, iż nakazuje także,
aby umowa przedstawiała w sposób przejrzysty konkretne działanie mechanizmu, do którego odnosi się ten warunek,
a także, w zależności od przypadku, związek między tym postanowieniem a regułami przewidzianym w innych
warunkach, tak aby konsument był w stanie oszacować, w oparciu o jednoznaczne i zrozumiałe kryteria, wypływające
dla niego z tej umowy konsekwencje ekonomiczne (wyrok Van Hove, C-96/14, pkt 50).
Trybunał wskazał, że powyższa kwestia powinna zostać rozpatrzona przez sąd odsyłający w świetle całokształtu
istotnych okoliczności faktycznych, do których zaliczają się formy reklamy i informacji stosowane przez kredytodawcę
w procesie negocjacji umowy kredytu (wyrok Matei, pkt 75). Do sądu krajowego należy ustalenie, z uwzględnieniem
ogółu okoliczności zawarcia umowy, czy w rozpatrywanej sprawie konsumentowi podano wszystkie informacje
mogące mieć wpływ na zakres jego obowiązków i pozwalające mu ocenić m.in. całkowity koszt kredytu. W ramach tej
oceny decydującą rolę ma, po pierwsze, to, czy warunki umowne zostały wyrażone prostym i zrozumiałym językiem,
w taki sposób, że umożliwiają przeciętnemu konsumentowi – czyli konsumentowi właściwie poinformowanemu oraz
dostatecznie uważnemu i rozsądnemu – na ocenę tego kosztu, i po drugie, okoliczność związana z brakiem podania
w umowie kredytu informacji uważanych w świetle charakteru towarów i usług będących jego przedmiotem za istotne
(wyrok Bucura, pkt 66). Ponadto, zgodnie z orzecznictwem TS, poinformowanie przed zawarciem umowy
o warunkach umownych i skutkach tego zawarcia ma fundamentalne znaczenie dla konsumenta. To w szczególności
na podstawie tej informacji konsument podejmuje decyzję, czy zamierza związać się warunkami sformułowanymi

uprzednio przez przedsiębiorcę (wyroki: RWE Vertrieb, pkt 44; Gutiérrez Naranjo i in., pkt 50). Rzecznik generalny
zaznaczył, że kredytobiorca musi zostać jasno poinformowany, iż podpisując umowę kredytu denominowaną w obcej
walucie, ponosi pewne ryzyko kursowe, które z ekonomicznego punktu widzenia może okazać się dla niego trudne
do udźwignięcia w przypadku dewaluacji waluty, w której otrzymuje wynagrodzenie (pkt 66 i 67 opinii). Ponadto,
przedsiębiorca musi przedstawić ewentualne wahania kursów wymiany i ryzyko wiążące się z zaciągnięciem kredytu
w walucie obcej, zwłaszcza w przypadku, gdy konsument będący kredytobiorcą nie uzyskuje dochodów w tej walucie.
Trybunał wskazał, że do sądu odsyłającego należy ustalenie, czy przedsiębiorca przedstawił zainteresowanym
konsumentom wszelkie istotne informacje pozwalające im ocenić, jakie konsekwencje ekonomiczne ma dla ich
zobowiązań finansowych warunek taki jak rozpatrywany w postępowaniu głównym.
Trybunał orzekł, że art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że wymóg wyrażenia warunku
umownego prostym i zrozumiałym językiem oznacza, iż w przypadku umów kredytowych instytucje finansowe muszą
zapewnić kredytobiorcom informacje wystarczające do podjęcia przez nich świadomych i rozważnych decyzji. W tym
względzie ten wymóg oznacza, że warunek dotyczący spłaty kredytu w tej samej walucie obcej co waluta, w której
kredyt został zaciągnięty, musi zostać zrozumiany przez konsumenta zarówno w aspekcie formalnym
i gramatycznym, jak i w odniesieniu do jego konkretnego zakresu, tak aby właściwie poinformowany oraz
dostatecznie uważny i rozsądny przeciętny konsument mógł nie tylko dowiedzieć się o możliwości wzrostu lub
spadku wartości waluty obcej, w której kredyt został zaciągnięty, ale również oszacować – potencjalnie istotne –
konsekwencje ekonomiczne takiego warunku dla swoich zobowiązań finansowych. Trybunał wskazał, że do sądu
krajowego należy dokonanie niezbędnych ustaleń w tym zakresie.
Poprzez kolejne pytanie prejudycjalne sąd odsyłający dążył do ustalenia, czy spowodowaną przez nieuczciwy
warunek umowny znaczącą nierównowagę wynikających z umowy praw i obowiązków stron, w rozumieniu art. 3 ust.
1 dyrektywy 93/13, należy badać jedynie w odniesieniu do momentu zawarcia tej umowy?
Z orzecznictwa TS wynika, że w celu oceny, czy warunek umowny należy uważać za nieuczciwy, sąd krajowy musi
uwzględnić, jak wskazuje art. 4 dyrektywy 93/13, rodzaj towarów lub usług, których umowa dotyczy, odnosząc się, „w
czasie wykonania umowy”, do wszelkich okoliczności związanych z jej zawarciem (wyrok Bucura, pkt 48).
Sporny warunek przewiduje, iż raty kredytu należy spłacać w obcej walucie. Nałożono w nim na konsumenta ryzyko
kursowe w sytuacji spadku wartości waluty krajowej w stosunku do tej waluty. Trybunał wskazał, że aby ustalić, czy
warunek, taki jak rozpatrywany w niniejszej sprawie, powoduje, stojąc w sprzeczności z wymogami dobrej wiary,
znaczącą nierównowagę wynikających z umowy praw i obowiązków stron ze szkodą dla konsumenta, sąd krajowy
musi sprawdzić, czy przedsiębiorca traktujący konsumenta w sposób sprawiedliwy i słuszny mógłby racjonalnie
spodziewać się, iż ten konsument przyjąłby taki warunek w drodze negocjacji indywidualnych (wyrok Aziz, pkt 68,
69).
Trybunał orzekł, że art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że oceny nieuczciwego
charakteru warunku umownego należy dokonywać w odniesieniu do momentu zawarcia danej umowy,
z uwzględnieniem ogółu okoliczności, które mogły być znane przedsiębiorcy w tym momencie i mogły mieć
wpływ na późniejsze wykonanie tej umowy. Trybunał uznał, że do sądu odsyłającego należy ocena istnienia
ewentualnej nierównowagi w rozumieniu tego przepisu. Należy jej dokonać w świetle ogółu okoliczności
faktycznych sprawy w postępowaniu głównym i z uwzględnieniem m.in. fachowej wiedzy Banku, w zakresie
ewentualnych wahań kursów wymiany i ryzyka wiążących się z zaciągnięciem kredytu w walucie obcej.
Autorka jest doktorem nauk prawnych, ekspertem ds. prawa gospodarczego, WPiA UKSW w Warszawie
Wyrok TS z 20.9.2017 r., Andriciuc i in., C-186/16

Trybunał uznał, że ocena nieuczciwego charakteru warunku umownego powinna uwzględniać okoliczności znane przedsiębiorcy w chwili zawarcia umowy. Decyzja TS ma istotne znaczenie dla ochrony konsumentów przed nieuczciwymi praktykami banków i instytucji finansowych.