Stosowanie skargi pauliańskiej do należności publicznoprawnych

Trybunał Konstytucyjny orzekł zgodność art. 527 § 1 KC z Konstytucją RP, a Rzecznik Praw Obywatelskich kwestionuje zastosowanie skargi pauliańskiej do należności publicznoprawnych. Skarga pauliańska ma chronić interes wierzyciela przed niewypłacalnością dłużnika i ingerencją wierzytelności publicznoprawnych.

Tematyka: Trybunał Konstytucyjny, Rzecznik Praw Obywatelskich, skarga pauliańska, należności publicznoprawne, ochrona wierzyciela, niewypłacalność dłużnika

Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 527 § 1 KC w zakresie, w jakim znajduje zastosowanie na zasadzie
analogii legis do ochrony należności publicznoprawnych, jest zgodny z art. 2 Konstytucji RP.
Rzecznik Praw Obywatelskich wniósł o stwierdzenie, że art. 527 § 1 KC w zakresie, w jakim znajduje zastosowanie
na zasadzie analogii legis do dochodzenia należności publicznoprawnych na drodze cywilnej w formie skargi
pauliańskiej, jest niezgodny z art. 2 oraz 84 Konstytucji RP. Zgodnie z art. 527 § 1 KC, gdy wskutek czynności
prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy
z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze
świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności
mogła się dowiedzieć. Regulacja ta stanowi podstawę prawną do wytoczenia powództwa lub podniesienia zarzutu
przeciwko osobie trzeciej, która uzyskała korzyść majątkową w wyniku zawarcia czynności prawnej z dłużnikiem.
Podstawowym celem skargi pauliańskiej jest ochrona interesu wierzyciela na wypadek nielojalnego postępowania
dłużnika, który z pokrzywdzeniem wierzyciela wyzbywa się składników swego majątku na rzecz osób trzecich lub
majątek ten obciąża, zaciągając kolejne zobowiązania, i w ten sposób stwarza lub pogłębia stan swojej
niewypłacalności.
Rzecznik Praw Obywatelskich wskazał, że proces kształtowania się wykładni art. 527 § 1 KC w odniesieniu do
zobowiązań publicznoprawnych ewoluował na przestrzeni kolejnych lat. W początkowym okresie dominował pogląd,
zgodnie z którym nie było możliwe udzielenie ochrony wierzycielowi w razie niewypłacalności dłużnika, jeżeli
wierzytelność Skarbu Państwa wynikała z decyzji organu podatkowego. Argumentacja przemawiająca za tym
poglądem oparta była na twierdzeniu, że skarga pauliańska jest instytucją materialnego prawa cywilnego, a zatem
może chronić wyłącznie wierzytelności cywilnoprawne. W późniejszym orzecznictwie wykładnia art. 527 § 1 KC
w kontekście należności publicznoprawnych została całkowicie zmodyfikowana w ten sposób, że uznano za
dopuszczalną drogę sądową w sprawach dotyczących ochrony należności publicznoprawnych (zob. wyrok SN
z 27.1.2016 r., II CSK 149/15,
; uchwała SN z 11.4.2003 r., III CZP 15/03,
; uchwała SN(7) z 12.3.2003
r., III CZP 85/02,
).
Rzecznik Praw Obywatelskich stwierdził, że doszło do usankcjonowania stanu, w którym Skarb Państwa, realizując
swoje funkcje władcze w sferze imperium (egzekwowanie należności publicznoprawnej), może korzystać
z dodatkowego środka ochrony swojej wierzytelności, nieprzewidzianego w przepisach OrdPodU, tylko w odrębnej
gałęzi prawa. Wskutek przyznania uprawnienia do dochodzenia należności publicznoprawnej w drodze powództwa
cywilnego ze skargi pauliańskiej organy mają możliwość zaspokojenia się z majątku innej osoby, niż podatnik.
W razie uwzględnienia przez sąd powództwa ze skargi pauliańskiej, organy mogą prowadzić egzekucję
z przedmiotów majątkowych przekazanych przez podatnika osobom trzecim, z pierwszeństwem przed innymi
wierzycielami. Dochodzi zatem do ingerencji w czynność prawną zawartą pomiędzy podatnikiem a osobą trzecią, co
ostatecznie skutkuje rozszerzeniem odpowiedzialności osoby trzeciej za zobowiązanie publicznoprawne. W ocenie
RPO, dochodzenie należności publicznoprawnych przy wykorzystaniu skargi pauliańskiej prowadzi do zachwiania
równowagi pomiędzy potrzebą ochrony interesu państwa a potrzebą ochrony praw jednostki, podczas gdy instytucja
skargi pauliańskiej nie jest dostosowana do specyfiki stosunków podatkowych. Jej sztuczne przeniesienie na grunt
prawa publicznego narusza standardy konstytucyjne określone w art. 2 oraz 84 Konstytucji RP. Stosowanie skargi
pauliańskiej w drodze analogii do dochodzenia należności publicznoprawnych stanowi naruszenie zasady poprawnej
legislacji, zasady zaufania obywatela do państwa i stanowionego przez nie prawa oraz zasady powszechności
ponoszenia danin publicznych określonych w ustawie.
Trybunał Konstytucyjny nie podzielił stanowiska RPO. W uzasadnieniu podjętego jednogłośnie wyroku
wyjaśniono, że organy podatkowe sięgając w procesie cywilnym do skargi pauliańskiej, nie działają władczo.
Sąd, stwierdzając bezskuteczność umowy zawartej między dłużnikiem publicznoprawnym i osobą trzecią, nie
wkracza w obszar uprawnień i obowiązków podatkowych o charakterze materialnoprawnym; nie nakłada na
osobę trzecią żadnego nowego ciężaru podatkowego. Orzeczenie takie jedynie stwarza wierzycielowi
możliwość przeprowadzenia w przyszłości skutecznej egzekucji należności publicznoprawnej z przedmiotów
majątkowych, których dłużnik wyzbył się w celu pokrzywdzenia wierzyciela. TK podkreślił, że przesłankami
zastosowania skargi pauliańskiej jest świadomość dłużnika oraz osoby trzeciej o określonych
okolicznościach dokonywanej czynności prawnej. Dlatego to wierzyciel powinien wykazać, że osoba trzecia
wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze
świadomością pokrzywdzenia wierzyciela.
Wyrok TK z 18.4.2018 r., K 52/16

Trybunał Konstytucyjny nie poparł stanowiska RPO, argumentując, że skarga pauliańska nie narusza standardów konstytucyjnych. Przesłankami jej zastosowania jest świadomość dłużnika i osoby trzeciej o pokrzywdzeniu wierzyciela.