Nieuczciwe warunki umowne

Hiszpański Sąd Najwyższy (dalej jako: SN) wskazał na brak kryteriów prawnych w krajowym ustawodawstwie, z których wynikałyby jasne zasady dla celów oceny nieuczciwego charakteru nienegocjowanych warunków określających stawki odsetek za zwłokę w indywidualnych umowach kredytowych zawieranych z konsumentami i wynikającymi z tego rozbieżnościami w orzecznictwie. W ocenie SN należało uznać za nieuczciwe nienegocjowane warunki umów kredytu osobistego zawieranych z konsumentami dotyczące odsetek za zwłokę spełniające kryterium, zgodnie z którym stopa tych odsetek przekracza o ponad dwa punkty procentowe stopę odsetek zwykłych uzgodnionych pomiędzy stronami umowy. Sąd Najwyższy wskazał, że ustalanie takich stóp odsetek za zwłokę powoduje nieuzasadnioną różnicę w stosunku do procentów przewidzianych przez przepisy krajowe mających zastosowanie w przypadku opóźnienia dłużnika oraz że podmiot gospodarczy nie mógł rozsądnie uznać, iż gdy będzie sprawiedliwie traktował konsumenta, to ten konsument zgodzi się w ramach indywidualnych negocjacji na warunek ustanawiający odsetki według takiej stopy.

Tematyka: Sąd Najwyższy, nieuczciwe warunki umowne, umowy kredytowe, odsetki za zwłokę, konsument, dyrektywa 93/13, Banco Santander, interpretacja, TS

Hiszpański Sąd Najwyższy (dalej jako: SN) wskazał na brak kryteriów prawnych w krajowym ustawdawstwie,
z których wynikałyby jasne zasady dla celów oceny nieuczciwego charakteru nienegocjowanych warunków
określających stawki odsetek za zwłokę w indywidualnych umowach kredytowych zawieranych
z konsumentami i wynikającymi z tego rozbieżnościami w orzecznictwie. W ocenie SN należało uznać za
nieuczciwe nienegocjowane warunki umów kredytu osobistego zawieranych z konsumentami dotyczące
odsetek za zwłokę spełniające kryterium, zgodnie z którym stopa tych odsetek przekracza o ponad dwa
punkty procentowe stopę odsetek zwykłych uzgodnionych pomiędzy stronami umowy. Sąd Najwyższy
wskazał, że ustalanie takich stóp odsetek za zwłokę powoduje nieuzasadnioną różnicę w stosunku do
procentów przewidzianych przez przepisy krajowe mających zastosowanie w przypadku opóźnienia dłużnika
oraz że podmiot gospodarczy nie mógł rozsądnie uznać, iż gdy będzie sprawiedliwie traktował konsumenta,
to ten konsument zgodzi się w ramach indywidualnych negocjacji na warunek ustanawiający odsetki według
takiej stopy. Sąd stwierdził, że w sytuacji gdy te warunki zostały uznane za nieuczciwe, należało całkowicie
usunąć podwyższenie, jakie odsetki za zwłokę stanowią w stosunku do odsetek zwykłych, w taki sposób, że
naliczane będą tylko odsetki za zwłokę. Jednakże uznał, że nie należało usuwać również tych ostatnich
odsetek, które zachowują funkcję wynagrodzenia za udostępnienie pożyczonych pieniędzy.
W sprawie C-96/16 M. Demba oraz M. Godoy Bonet zawarli z Banco Santander SA (dalej jako: Santander) w 2009 r.
i 2011 r. zawarli dwie umowy kredytu, jedną na kwotę 30 750 EUR z terminem spłaty na dzień 2.11.2014 r., a drugą
na kwotę 32 153,63 EUR z terminem spłaty na dzień 22.9.2019 r. Z ogólnych warunków tych umów wynika, że
mające zastosowanie stopy odsetek zwykłych i odsetek za zwłokę wynosiły, odpowiednio, 8,50% i 18,50%
w przypadku pierwszej umowy oraz 11,20% i 23,70% w przypadku drugiej umowy. Ponieważ M. Demba i M. Godoy
Bonet zaprzestali płacenia na rzecz Santander miesięcznych rat przewidzianych w ww. umowach, bank ogłosił
przedterminową ich spłatę i wystąpił do sądu z wnioskiem o egzekucję wierzytelności posiadanych wobec M. Demby
i M. Godoy Bonet w łącznej wysokości 53 664,14 EUR. Mimo że ta możliwość nie była przewidziana przez sporne
umowy, Santander, opierając się na przepisach hiszpańskiego Kodeksu cywilnego (dalej jako: KC), w czerwcu 2015
r. sprzedał te wierzytelności w drodze aktu notarialnego osobie trzeciej na kwotę oszacowaną na 3215,72 EUR. Ta
osoba trzecia złożyła w związku z tym wniosek o wstąpienie w miejsce Santander w postępowaniu egzekucyjnym
wszczętym przez ten bank przed sądem odsyłającym.
W sprawie C94/17 w 1999 r. R.R. Escobedo Cortés zawarł z Banco de Sabadell SA (dalej jako: Sabadell) umowę
kredytu hipotecznego w kwocie 17 633,70 EUR, spłacanej w miesięcznych ratach. W warunkach 3 i 3a tej umowy
stopa odsetek zwykłych została ustalona na 5,5% rocznie, z zastrzeżeniem zmian od pierwszego roku. W momencie
zaistnienia okoliczności faktycznych istotnych dla sprawy w postępowaniu głównym ta stopa wynosiła 4,75% rocznie.
Warunek 6 tej umowy stanowił, że stopa odsetek za zwłokę wynosi 25% rocznie. R.R. Escobedo Cortés, który popadł
w zwłokę, wniósł do sądu przeciwko Sabadell powództwo o stwierdzenie nieważności w szczególności tego
ostatniego warunku na tej podstawie, że jest on nieuczciwy. Sąd orzekł, że te warunki były nieuczciwe,
a w konsekwencji stwierdził, że stosowane stopy odsetek za zwłokę należało zmniejszyć do granic przewidzianych
w art. 114 ust. 3 ustawy o hipotece, które odpowiadają stopie trzykrotnie większej niż ustawowa stopa odsetek.
Przez pierwsze pytanie prejudycjalne w sprawie C96/16 sąd odsyłający zmierzał do ustalenia, czy przepisy dyrektywy
Rady 93/13/EWG z 5.4.1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich, należy interpretować
w ten sposób, że sprzeciwiają się one praktyce podmiotu gospodarczego polegającej na zbywaniu lub nabywaniu
wierzytelności posiadanej wobec konsumenta, przy czym możliwość takiej cesji nie została przewidziana w umowie
kredytu zawartej z tym konsumentem, i nie został on uprzednio poinformowany o takiej cesji ani nie udzielił swojej
zgody na nią, ani też nie dano mu możliwości wykupu swojego długu lub doprowadzenia do jego wygaśnięcia
poprzez zwrot cesjonariuszowi ceny, jaką zapłacił on na podstawie tej cesji?
Rzecznik generalny wskazał, że z treści art. 1 ust. 1 i art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13, a także z ogólnej jej systematyki
wynika, iż dyrektywa ta ma zastosowanie jedynie do warunków umownych z wyłączeniem zwyczajowych praktyk (pkt
43 opinii). Tymczasem w sprawie C-96/16 żaden warunek umowny w postępowaniach głównych nie przewidywał ani
nie ustanawiał ram dla możliwości sprzedaży przez Santander na rzecz osób trzecich wierzytelności posiadanych
przez niego względem dłużników w postępowaniach głównych ani też ewentualnego prawa tych dłużników do
odkupu ich długu od osób trzecich. Tym samym cesja ta została dokonana na podstawie przepisów KC. Wobec
powyższego TS uznał, że dyrektywa 93/13 nie ma zastosowania do praktyk przewidzianych w tym pytaniu
prejudycjalnym w związku z brakiem jakiegokolwiek warunku umownego w tym zakresie.
Zgodnie z orzecznictwem TS wyłączenie z zakresu stosowania dyrektywy 93/13, przewidziane w art. 1 ust. 2,
obejmuje zarówno zasady odzwierciedlające przepisy prawa krajowego mające zastosowanie między umawiającymi

się stronami niezależnie od ich wyboru, jak i przepisy mające zastosowanie w przypadku braku odmiennego
postanowienia, tzn. z zastrzeżeniem, że nie dokonano w tym zakresie żadnych innych uzgodnień między stronami
(postanowienie Woonhaven Antwerpen, C-446/17, pkt 25, 26). Wyłączenie to jest uzasadnione tym, że należy
zakładać, iż prawodawca krajowy ustanowił równowagę pomiędzy ogółem praw i obowiązków stron niektórych umów,
a która została przewidziana również w unijnym prawie. Z orzecznictwa TS wynika, że to wyłączenie obejmuje
bezwzględnie obowiązujące przepisy ustawowe i wykonawcze, inne niż dotyczące kontroli nieuczciwych warunków,
w szczególności te, które dotyczą zakresu uprawnień sądu krajowego przy ocenie nieuczciwego charakteru warunku
umownego (postanowienie Woonhaven Antwerpen, pkt 27). W postanowieniu Banco Popular Espanol i PL Salvador
(C-7/16, pkt 24–27) TS orzekł, że wyłączenie przewidziane art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13 obejmuje przepisy krajowe
takie jak art. 1535 hiszpańskiego KC z tego powodu, że ten przepis jest bezwzględnie obowiązujący i nie dotyczy on
zakresu uprawnień sądu krajowego przy ocenie nieuczciwego charakteru danego warunku umownego. Trybunał
dodał, że art. 1535 KC nie wydaje się dotyczyć kontroli nieuczciwych warunków, a podobnie jest w przypadku art. 17
i 540 hiszpańskiego KCP, czego weryfikacja należy jednak do sądu odsyłającego.
Trybunał orzekł, że przepisy dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, iż nie mają one zastosowania do
praktyki podmiotu gospodarczego polegającej na zbywaniu lub nabywaniu wierzytelności posiadanej wobec
konsumenta, bez przewidzenia możliwości takiej cesji w umowie kredytu zawartej z tym konsumentem i bez
uprzedniego poinformowania go o tej cesji lub bez udzielenia przez niego zgody na nią, a także bez dania mu
możliwości wykupu swojego długu lub doprowadzenia do jego wygaśnięcia poprzez zwrot cesjonariuszowi ceny, jaką
zapłacił on na podstawie tej cesji, powiększonej o właściwe koszty, odsetki i wydatki. Ponadto, dyrektywa ta nie ma
również zastosowania do przepisów krajowych, takich jak art. 1535 KC i art. 17 i 540 KPC, które ustanawiają ramy
dla takiej możliwości odkupu i regulują wstąpienie cesjonariusza w miejsce cedenta w toczącym się postępowaniu.
Przez drugie pytanie prejudycjalne sądy odsyłające zmierzały do wyjaśnienia, czy dyrektywę 93/13 należy
interpretować w ten sposób, że sprzeciwia się ona orzecznictwu hiszpańskiego SN, zgodnie z którym
nienegocjowany warunek w umowie kredytu zawartej z konsumentem ustanawiający mającą zastosowanie stopę
odsetek za zwłokę jest nieuczciwy z tego powodu, że nakłada on na konsumenta będącego w zwłoce obowiązek
zapłaty odszkodowania w nieproporcjonalnie wysokiej kwocie, jeżeli owa stopa przekracza o ponad dwa punkty
procentowe stopę odsetek zwykłych przewidzianych w tej umowie?
Trybunał stwierdził, z zastrzeżeniem weryfikacji dokonanej przez sąd odsyłający, że SN w celu zdefiniowania
spornego kryterium, wydaje się opierać na wypracowanych przez TS wskazówkach dotyczących oceny ewentualnie
nieuczciwego charakteru danego warunku umownego. Sąd Najwyższy badał w tym celu hiszpańskie przepisy mające
zastosowanie w poszczególnych dziedzinach prawa i zmierzał do ustalenia poziomu stopy ustawowych odsetek,
która mogła zostać rozsądnie zaakceptowana przez traktowanego w lojalny i sprawiedliwy sposób konsumenta
w wyniku indywidualnych negocjacji, przy jednoczesnej trosce w szczególności o zachowanie funkcji pełnionych
przez te odsetki, którą jest w szczególności zniechęcanie do opóźnień w płatnościach i udzielenie w proporcjonalny
sposób odszkodowania wierzycielowi w przypadku takich opóźnień. W ocenie Trybunału SN dostosował się do
wymogów, określonych zwłaszcza w wyroku Aziz (C-415/11, pkt 68, 69, 71, 74).
Trybunał podkreślił, że dyrektywa 93/13 spoczywa na założeniu, zgodnie z którym konsument znajduje się w gorszej
sytuacji niż podmiot gospodarczy w zakresie zarówno pozycji negocjacyjnej, jak i poziomu informacji (wyrok Biuro
podróży „Partner”, C-119/15, pkt 28). Z uwagi na taką gorszą sytuację w dyrektywie ustanowiono w art. 3 ust. 1 zakaz
standardowych warunków, które pomimo wymogu dobrej wiary powodują szkodę dla konsumenta znacznym
zachwianiem równowagi pomiędzy prawami i obowiązkami stron wynikającymi z umowy (wyrok RWE Vertrieb, C-
92/11, pkt 42). Trybunał wskazał, że do sądu krajowego należy sprawdzenie, czy rozpatrywane przez niego warunki
umowne należy zaklasyfikować jako nieuczciwe z uwzględnieniem, zgodnie z art. 4 ust. 1 tej dyrektywy, ogółu
okoliczności danej sprawy (wyrok Aziz, pkt 71).
Trybunał stwierdził, że z art. 4 ust. 1, art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 wynika, iż sprzeciwiają się one
uregulowaniu krajowemu definiującemu kryterium, według którego należy oceniać nieuczciwy charakter danego
warunku umownego, w sytuacji gdy owo uregulowanie uniemożliwia sądowi krajowemu rozpatrującemu warunek
niespełniający tego kryterium zbadanie jego charakteru i w odpowiednim przypadku stwierdzenie jego nieważności
oraz wyłączenie go (wyrok Unicaja Banco i Caixabank, C-482/13, C-484/13, C-485/13 i C-487/13, EU:C:2015:21, pkt
28–42). Jednak, zdaniem TS, nie jest tak w przypadku omawianego orzecznictwa SN. Rzecznik generalny podniósł,
że nie można wykluczyć, iż odgrywając rolę polegającą na harmonizacji interpretacji prawa oraz w trosce o pewność
prawa, sądy najwyższe danego państwa członkowskiego mogą z poszanowaniem dyrektywy 93/13 przygotować
określone kryteria, w świetle których sądy niższej instancji powinny badać nieuczciwy charakter warunków umownych
(pkt 60 opinii). W ocenie TS omawiane orzecznictwo SN nie wydaje się oczywiście należeć do bardziej surowych
przepisów, jakie mogą zostać przyjęte przez państwa członkowskie w celu zapewnienia większego poziomu ochrony
konsumenta na podstawie art. 8 tej dyrektywy, ponieważ w szczególności, jak wskazał to rząd hiszpański, to
orzecznictwo nie ma mocy ustawy ani stanowić źródła prawa w hiszpańskim porządku prawnym. Jednak
wypracowanie takiego kryterium orzeczniczego wpisuje się w cel ochrony konsumentów zamierzony przez dyrektywę
93/13. Z art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13, a także z ogólnej systematyki tej dyrektywy wynika, że bardziej niż do

zagwarantowania równowagi umownej pomiędzy prawami i obowiązkami stron umowy zmierza ona raczej do
unikania naruszenia równowagi pomiędzy tymi prawami i obowiązkami ze szkodą dla konsumentów. Zatem zdaniem
TS przepisy dyrektywy 93/13 nie sprzeciwia się ustanowieniu takiego kryterium.
Trybunał orzekł, że dyrektywę 93/13 należy interpretować w ten sposób, że nie sprzeciwia się ona orzecznictwu
krajowemu, takiemu jak omawiane orzecznictwo SN, zgodnie z którym nienegocjowany warunek w umowie kredytu
zawartej z konsumentem ustanawiający mającą zastosowanie stopę odsetek za zwłokę jest nieuczciwy z tego
powodu, że nakłada on na konsumenta będącego w zwłoce obowiązek zapłaty odszkodowania w nieproporcjonalnie
wysokiej kwocie, jeżeli owa stopa przekracza o ponad dwa punkty procentowe stopę odsetek zwykłych
przewidzianych w tej umowie.
Przez kolejne pytanie prejudycjalne sądy odsyłające zmierzają do ustalenia, czy dyrektywę 93/12 należy
interpretować w ten sposób, że sprzeciwia się ona orzecznictwu krajowemu, zgodnie z którym konsekwencją
nieuczciwego charakteru nienegocjowanego warunku umowy kredytu zawartego z konsumentem ustalającego stopę
odsetek za zwłokę jest całkowite zniesienie tych odsetek w ten sposób, że nalicza się odsetki zwykłe przewidziane
w tej umowie?
Trybunał przypomniał, że zgodnie z art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 sąd krajowy rozpoznający nieuczciwy warunek
umowny ma wyłącznie obowiązek wyłączenia stosowania tego warunku, tak aby nie wywoływał on wiążących
skutków wobec konsumenta, bez upoważnienia go do zmiany treści tego warunku. Umowa ta powinna, co do
zasady, dalej istnieć bez jakiejkolwiek zmiany innej niż ta wynikająca ze zniesienia tego warunku, w zakresie, w jakim
zgodnie z przepisami prawa krajowego możliwe jest takie dalsze istnienie umowy (wyrok Banco Primus, pkt 71). O ile
Trybunał przyznał, że sędzia krajowy ma możliwość zastąpienia nieuczciwego warunku względnie obowiązującym
przepisem prawa krajowego, o tyle jednak z orzecznictwa TS wynika, że możliwość ta jest ograniczona do sytuacji,
w których unieważnienie tego warunku zobowiązywałoby sąd do unieważnienia całej umowy z narażeniem
konsumenta na takie skutki, które stanowiłyby dla niego karę. W tych okolicznościach stwierdzenie nieważności
warunku umowy kredytowej ustalającego mającą zastosowanie stopę odsetek za zwłokę nie może mieć
negatywnych skutków dla danego konsumenta w zakresie, w jakim dochodzone od niego przez kredytodawcę kwoty
będą oczywiście niższe w braku zastosowania tych odsetek za zwłokę (wyrok Unicaja Banco i Caixabank, pkt 33,
34).
Celem zamierzonym przez dyrektywę 93/13 jest ochrona konsumenta i przywrócenie równowagi pomiędzy stronami
poprzez wyłączenie zastosowania warunków uznanych za nieuczciwe przy jednoczesnym zachowaniu, co do
zasady, ważności pozostałych warunków danej umowy (wyroki: Jőrös, C-397/11, pkt 46; Sziber, C-483/16, pkt 32).
W szczególności z tej dyrektywy nie wynika, że wyłączenie lub stwierdzenie nieważności warunku umowy kredytu
ustalającego stopę odsetek za zwłokę z uwagi na nieuczciwy charakter tego warunku powinno również pociągać za
sobą wyłączenie lub stwierdzenie nieważności warunku tej umowy ustalającego odsetki zwykłe, tym bardziej że oba
te warunki należy wyraźnie odróżnić. W tym ostatnim względzie TS stwierdził, że odsetki za zwłokę zmierzają do
ukarania niewykonania przez dłużnika ciążącego na nim obowiązku dokonywania spłat kredytu w terminach
uzgodnionych w umowie, do zniechęcenia tego dłużnika od popadania w zwłokę w wykonaniu zobowiązań, a także,
w odpowiednim przypadku, do przyznania kredytodawcy odszkodowania z tytułu szkody, jaką poniósł on w wyniku
opóźnienia w płatności. Z kolei odsetki zwykłe pełnią funkcję wynagrodzenia za udostępnienie kwoty pieniędzy przez
kredytodawcę do czasu jej zwrotu. Rzecznik generalny podniósł, że rozważania te mają zastosowanie niezależnie od
tego, jak zredagowano warunek umowny określający stopę odsetek za zwłokę oraz warunek umowny ustalający
stopę odsetek zwykłych (pkt 90 opinii). W szczególności zachowują one swoją ważność nie tylko wówczas, gdy stopa
odsetek za zwłokę została ustalona niezależnie od stopy odsetek zwykłych w odrębnym warunku, ale także
wówczas, gdy stopa odsetek za zwłokę została ustalona poprzez powiększenie stopy odsetek zwykłych o określoną
liczbę punktów procentowych. W tym ostatnim przypadku – przypadku nieuczciwego warunku polegającego na takim
powiększeniu – dyrektywa 93/13 wymaga jedynie, aby owo powiększenie zostało unieważnione.
W ocenie TS w niniejszej sprawie, z zastrzeżeniem dokonania weryfikacji przez sądy odsyłające, rozwiązanie
przyjęte w omawianym orzecznictwie SN oznacza, że sąd krajowy, który stwierdził nieuczciwy charakter warunku
umowy kredytu ustalającego stopę odsetek za zwłokę, tylko wyłącza zastosowanie tego warunku lub powiększenia,
jakie stanowią owe odsetki względem odsetek zwykłych, bez możliwości zastąpienia tego warunku względnie
obowiązującymi przepisami prawa lub zmiany danego warunku, przy jednoczesnym utrzymaniu ważności
pozostałych warunków tej umowy, w szczególności warunku dotyczącego zwykłych odsetek.
Trybunał orzekł, iż dyrektywę 93/13 należy interpretować w ten sposób, że nie sprzeciwia się ona orzecznictwu
krajowemu, takiemu jak omawiane orzecznictwo SN, zgodnie z którym konsekwencją nieuczciwego charakteru
nienegocjowanego warunku umowy kredytu zawartego z konsumentem ustalającego stopę odsetek za zwłokę jest
całkowite zniesienie tych odsetek w ten sposób, że nalicza się odsetki zwykłe przewidziane w tej umowie.
Autorka jest doktorem nauk prawnych, ekspertem ds. prawa gospodarczego, WPiA UKSW w Warszawie
Wyrok TS z 7.8.2018 r., Banco Santander, C-96/16 i C-94/17

Trybunał orzekł, że dyrektywę 93/13 należy interpretować w ten sposób, że nie sprzeciwia się ona orzecznictwu krajowemu, takiemu jak omawiane orzecznictwo SN, zgodnie z którym konsekwencją nieuczciwego charakteru nienegocjowanego warunku umowy kredytu zawartego z konsumentem ustalającego stopę odsetek za zwłokę jest całkowite zniesienie tych odsetek w ten sposób, że nalicza się odsetki zwykłe przewidziane w tej umowie. Autorka jest doktorem nauk prawnych, ekspertem ds. prawa gospodarczego, WPiA UKSW w Warszawie Wyrok TS z 7.8.2018 r., Banco Santander, C-96/16 i C-94/17