Możliwość uznania umowy kredytu denominowanego za nieważną w całości

Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej orzekł, że umowa kredytu denominowanego może zostać uznana za nieważną w całości, jeśli warunki dotyczące ryzyka kursowego są niejasne i prowadzą do znacznej nierównowagi między stronami umowy. Orzeczenie to wynika z pytań prejudycjalnych złożonych przez węgierski sąd rejonowy i interpretacji dyrektywy 93/13. Sąd krajowy może zastąpić nieuczciwe klauzule spreadu walutowego przepisami prawa krajowego, jeśli utrzymanie umowy z takimi warunkami byłoby szkodliwe dla konsumenta, co potwierdził Trybunał w wielu wyrokach, w tym z 14.3.2019 r., C-118/17.

Tematyka: Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej, umowa kredytu denominowanego, nieważność umowy, ryzyko kursowe, dyrektywa 93/13, klauzule spreadu walutowego, implementacja w polskim prawie

Trybunał Sprawiedliwości orzekł, że jeżeli, sąd odsyłający uzna, że będący przedmiotem postępowania
głównego warunek dotyczący ryzyka kursowego nie został sformułowany w sposób jasny i zrozumiały
w rozumieniu art. 4 ust. 2, to do niego należy zbadanie nieuczciwego charakteru tego warunku,
a w szczególności ustalenie, czy pomimo wymogu dobrej wiary powoduje on powstanie znacznej
nierównowagi między prawami i obowiązkami stron umowy ze szkodą dla danego konsumenta.
Stan faktyczny sprawy
Podstawą wydania wyroku było zwrócenie się węgierskiego centralnego sądu rejonowego do Trybunału z pytaniami
prejudycjalnymi dotyczącymi zgodności regulacji krajowych uniemożliwiających uwzględnienie żądania stwierdzenia
nieważności umowy kredytu denominowanego w walucie obcej, która nakłada na konsumenta koszty związane
z istniejącym spreadem walutowym, z dyrektywą 93/13.
W celu wykonania orzeczenia węgierskiego sądu najwyższego w następstwie wyroku Trybunału Sprawiedliwości Unii
Europejskiej z 30.4.2014 r., Kásler i Káslerné Rábai (C-26/13,
), ustawodawca węgierski uchwalił ustawy
dotyczące umów kredytów walutowych. Ustawy te kwalifikują jako nieuczciwe i nieważne klauzule odnoszące się do
spreadów walutowych, m.in. takich jak te zawarte w umowie pożyczki, będącej przedmiotem postępowania
głównego, przewidujących, że udostępnienie pożyczki będzie oparte na kursie kupna waluty, a spłata na kursie
sprzedaży. W myśl przepisów węgierskich, nieuczciwe klauzule są zastępowane ze skutkiem wstecznym klauzulami
stosującymi oficjalny kurs walutowy ustalony przez węgierski bank narodowy dla odpowiedniej waluty oraz
przeliczają, ze skutkiem na przyszłość, kwotę pozostałej do spłaty pożyczki na pożyczkę denominowaną w walucie
krajowej. Takie zaradzenie problemom związanym z praktyką instytucji kredytowych polegającą na zawieraniu umów
kredytowych z klauzulami dotyczącymi spreadów walutowych poprzez zmianę tych klauzul w drodze ustawy
i jednocześnie zabezpieczenie ważności umów kredytowych jest zgodne z celem realizowanym przez prawodawcę
unijnego w ramach dyrektywy 93/13, w szczególności jej art. 6 ust. 1. Cel ten polega bowiem na przywróceniu
równowagi między stronami umowy, co do zasady przy jednoczesnym utrzymaniu w mocy umowy jako całości, a nie
na wyeliminowaniu z obrotu wszystkich umów zawierających nieuczciwe warunki (podobnie wyrok z 15.3.2012 r.,
Pereničová i Perenič, C-453/10,
).
Stanowisko Trybunału
W przedmiocie pierwszego pytania prejudycjalnego Trybunał rozstrzygał w kwestii tego, czy art. 6 ust. 1 dyrektywy
93/13 należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu uniemożliwiającemu
sądowi rozpoznającemu sprawę uwzględnienie żądania stwierdzenia nieważności umowy kredytu denominowanej
w walucie obcej w oparciu o nieuczciwy charakter klauzuli umownej, która nakłada na konsumenta koszty związane
z istniejącym spreadem walutowym, nawet jeżeli sąd ten uznałby, że utrzymanie umowy byłoby sprzeczne
z interesami konsumenta, ponieważ konsument nadal ponosiłoby ryzyko walutowe.
W zakresie interpretacji art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13, T rybunał orzekł, że należy go interpretować w ten sposób,
że warunek umowny, którego nieuczciwy charakter stwierdzono, należy co do zasady uznać za nigdy
nieistniejący, wobec czego nie może on wywierać żadnych skutków w sferze konsumenta, z konsekwencją
odtworzenia sytuacji prawnej i faktycznej, w której konsument znalazłby się w przypadku braku tego warunku.
Podkreślił, że fakt, iż niektóre postanowienia umowne zostały uznane w drodze przepisów za nieuczciwe i nieważne
oraz zastąpione nowymi postanowieniami w celu dalszego istnienia danej umowy, nie może prowadzić
w konsekwencji do osłabienia ochrony gwarantowanej konsumentom.
Trybunał orzekł, że jeżeli, sąd odsyłający uzna, że będący przedmiotem postępowania głównego warunek dotyczący
ryzyka kursowego nie został sformułowany w sposób jasny i zrozumiały w rozumieniu art. 4 ust. 2, to do niego należy
zbadanie nieuczciwego charakteru tego warunku, a w szczególności ustalenie, czy pomimo wymogu dobrej wiary
powoduje on powstanie znacznej nierównowagi między prawami i obowiązkami stron umowy ze szkodą dla danego
konsumenta (zob. wyrok z 26.1.2017 r., Banco Primus, C-421/14, EU:C:2017:60, pkt 64). Wystąpienie nieuczciwego
charakteru takiego warunku znajdującego się w umowach zawieranych przez przedsiębiorców z konsumentami
powoduje to, że nie będą one wiążące dla konsumenta na warunkach określonych w ich przepisach krajowych i że
umowa w pozostałej części będzie nadal obowiązywała strony, jeżeli jest to możliwe po wyłączeniu z niej
nieuczciwych warunków.

Trybunał wskazał, że art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 ma na celu przywrócenie równowagi między stronami, a nie
unieważnienie wszystkich umów zawierających nieuczciwe warunki. Umowa ta powinna w zasadzie nadal
obowiązywać, bez jakiejkolwiek zmiany innej niż wynikająca z usunięcia nieuczciwych warunków, o ile takie dalsze
obowiązywanie umowy jest prawnie możliwe zgodnie z zasadami prawa wewnętrznego, co należy zbadać na
podstawie obiektywnego podejścia (zob. wyrok z 26.1.2017 r., Banco Primus, C-421/14, EU:C:2017:60, pkt 71
i przytoczone tam orzecznictwo; wyrok z 15.3.2012 r., Pereničová i Perenič, C-453/10, EU:C:2012:144, pkt 32).
Możliwość zastąpienia przez sąd krajowy nieuczciwego postanowienia przepisem prawa krajowego o charakterze
uzupełniającym w celu dalszego istnienia umowy, jest ograniczona do przypadków, w których rozwiązanie umowy
jako całości naraziłoby konsumenta na szczególnie szkodliwe skutki, wobec czego ten ostatni poniósłby negatywne
konsekwencje (wyrok z 30.4.2014 r., Kásler i Káslerné Rábai, C-26/13,
, wyroki: z 7.8.2018 r., Banco
Santander i Escobedo Cortés, C-96/16,
i C‑ 94/17, EU:C:2018:643. pkt 74; z 20.9.2018 r., OTP Bank i OTP
Faktoring, C-51/17,
). TSUE wskazał, że utrzymanie umowy „frankowej” byłoby sprzeczne z interesami
konsumenta, a zatem nie ma potrzeby zastanawiać się, czy w ogóle możliwe jest „uzupełnianie luk” po eliminacji
nieuczciwych postanowień umownych (pkt 54 i 55). Podkreślił, że w tej sprawie klauzula ryzyka walutowego określa
główny cel umowy i utrzymanie umowy nie wydaje się zatem możliwe z prawnego punktu widzenia. Co więcej,
utrzymanie umowy w mocy byłoby sprzeczne z interesami konsumenta, dlatego zastąpienie nieuczciwego
postanowienia przepisem prawa krajowego o charakterze uzupełniającym w celu dalszego istnienia umowy, nie
wydaje się konieczne.

Komentarz
W polskim prawie przepisy dyrektywy 93/13 są implementowane między innymi przez art. 3851 – art. 3853 KC.
W świetle art. 3851 § 1 KC za niedozwolone klauzule umowne mogą być uznane takie postanowienia umowy, które
nie są uzgodnione indywidualnie z konsumentem; kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi
obyczajami oraz rażąco naruszają jego interesy. Jednakże, nie dotyczy to postanowień określających główne
świadczenia stron, w tym ceny lub wynagrodzenia, chyba że zostały sformułowane w sposób jednoznaczny.
Odnosząc się do uznania przez Trybunał klauzuli ryzyka walutowego za klauzulę określającą główny cel umowy,
należy zwrócić uwagę na to, iż w świetle orzecznictwa sądów polskim dominuje odmienne stanowisko.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego uznano, że umowna klauzula waloryzacyjna nie jest objęta wyłączeniem
zawartym w art. 3851 § 1 KC ze względu na to, że nie określa ona bezpośrednio świadczenia głównego,
a wprowadza jedynie umowny reżim jego podwyższenia (wyrok SN z 2.4.2015 r., I CSK 257/14). W związku z tym,
postanowienia umowne dotyczące spreadu walutowego, nie dotyczą głównych świadczeń stron, co wiąże się z tym,
że klauzula ta nie wiąże konsumenta, a strony są związane umową w pozostałym zakresie (art. 3851 § 1 i 2 KC,
wyrok SN z 22.1.2016 r., I CSK 1049/14). W orzecznictwie SN dominuje stanowisko, że umowna klauzula
waloryzacyjna nie jest objęta wyłączeniem zawartym w art. 3851 § 1 KC ze względu na to, że nie określa ona
bezpośrednio świadczenia głównego, a wprowadza jedynie umowny reżim jego podwyższenia (wyrok SN z 2.4.2015
r., I CSK 257/14). Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z 22.1.2016 r. (I CSK 1049/14,
) postanowienia
bankowego wzorca umownego zawierające uprawnienie banku do przeliczania sumy wykorzystanego przez
kredytobiorcę kredytu do waluty obcej (tzw. klauzula spreadu walutowego) nie stanowią głównych świadczeń stron
w rozumieniu art. 3851 § 1 KC (w yrok SN z 22.1.2016 r., I CSK 1049/14,
).
Biorąc po uwagę stanowisko TSUE należy przyjąć, że klauzule ryzyka walutowego określają główny cel umowy
i w razie stwierdzenia, że warunek ten jest nieuczciwy oraz że umowa bez tej klauzuli nie może dalej
obowiązywać. TSUE jednoznacznie stwierdził, że w przypadku kredytu denominowanego, klauzula walutowa
stanowi główny cel umowy (pkt 52 wyroku). Poza tym TSUE orzekł, że sąd najwyższy państwa członkowskiego może
przyjąć, w interesie jednolitej wykładni prawa, wiążące orzeczenia w przedmiocie zasad wykonywania dyrektywy
93/13. Jednak orzeczenia te nie mogą umożliwiać właściwemu sądowi zapewnienia pełnej skuteczności norm
dyrektywy 93/13 poprzez wykluczenie, w razie konieczności na podstawie swoich uprawnień, wszelkich przepisów
prawa krajowego, nawet tych później uchwalonych, w tym wszelkich niezgodnych praktyk sądowych, bez
konieczności wnioskowania o ich uprzednie usunięcie lub oczekiwania na ich uprzednie usunięcie w drodze
procedury legislacyjnej, sądowej lub innej procedury konstytucyjnej, jak również utrudniać sądowi możliwość
zwrócenia się do Trybunału Sprawiedliwości z pytaniem prejudycjalnym. Ograniczenie to ma na celu, zapewnienie by
sąd odsyłający był w stanie zaoferować skarżącemu w postępowaniu głównym skuteczny środek prawny w celu
ochrony praw, jakie może on z tego tytułu wywodzić.
Reasumując, zgodnie ze stanowiskiem TSUE należy uznać, że sąd krajowy może stwierdzić nieważność umowy
kredytu, zawierającej warunek o nieuczciwym charakterze dotyczący spreadów walutowych, jeżeli zostanie
stwierdzone, że jest on nieuczciwy oraz że umowa bez tego warunku nie może dalej obowiązywać.

Wyrok TS UE z 14.3.2019 r., C-118/17,

TSUE podkreślił, że celem dyrektywy 93/13 jest przywrócenie równowagi między stronami umowy, a nie unieważnienie wszystkich umów zawierających nieuczciwe warunki. Sąd krajowy może stwierdzić nieważność umowy, jeśli warunek dotyczący spreadu walutowego jest nieuczciwy i nie da się dalej obowiązywać. Implementacja dyrektywy w polskim prawie obejmuje art. 3851 - art. 3853 KC.