Prawo pierwokupu parku narodowego. Uwagi na tle uchwały Sądu Najwyższego z 14.6.2019 r., III CZP 6/19

Sąd Najwyższy podjął uchwałę w sprawie III CZP 6/19 dotyczącą prawa pierwokupu parku narodowego. Uchwała ta analizuje kwestię nabycia nieruchomości leśnej przez park narodowy na rzecz Skarbu Państwa i wykonywania prawa pierwokupu. Publikacja omawia szczególny status parku narodowego oraz konkurencyjność praw pierwokupu między parkami narodowymi i Lasami Państwowymi.

Tematyka: prawo pierwokupu, park narodowy, Sąd Najwyższy, III CZP 6/19, Skarb Państwa, nieruchomość leśna, OchrPrzyrodU, LasU

14.6.2019 r. Sąd Najwyższy podjął uchwałę w sprawie III CZP 6/19, w której zajął stanowisko, że: " Umowę
zobowiązującą sprzedaży na rzecz parku narodowego prawa własności nieruchomości, znajdującej się
w granicach tego parku, sporządza się pod warunkami, że żaden z kolejno uprawnionych do pierwokupu,
w tym na podstawie ustawy z 16.4.2004 r. o ochronie przyrody (t.j.: Dz.U. z 2018 r. poz. 1614 ze zm.) i ustawy
z 28.9.1991 r. o lasach (t.j.: Dz.U. z 2018 r. poz. 2129 ze zm.), nie wykona swego prawa".
Uchwała ta była wynikiem następującego pytania prawnego jednego z sądów powszechnych: " Czy w celu nabycia
przez dyrektora parku narodowego na rzecz tego parku prawa własności nieruchomości leśnej położonej
w jego granicach, na podstawie umowy sprzedaży zawieranej z osobą fizyczną, notariusz powinien
sporządzić umowę bezwarunkową, czy też dla zachowania ważności konieczne jest sporządzenie umowy
warunkowej, wskazującej na prawa pierwokupu Skarbu Państwa ustanowione w art. 10 ust. 5 ustawy
z 16.04.2004 r. o ochronie przyrody, a następnie w art. 37a ust. 1 ustawy z 28.09.1991 r. o lasach? "
Do chwili sporządzenia uzasadnienia uchwały przez Sąd Najwyższy szczegółowy stan faktyczny sprawy nie będzie
znany stąd trudno komentować wartość powyższego orzeczenia dla praktyki w zakresie realizacji prawa pierwokupu
przez parki narodowe. Niemniej jednak, uchwała jest okazją do poczynienia kilku uwag co do prawa pierwokupu
wykonywanego przez parki narodowego.
Status Parku Narodowego
Z pytania prawnego zadanego Sądowi Najwyższemu wynika, że problem powstał w związku z zamiarem nabycia
nieruchomości leśnej w granicach parku narodowego przez i na rzecz parku narodowego. Zgodnie z przepisem art.
8a ust. 1 OchrPrzyrodU parki narodową od 1.1.2012 r. są państwowymi osobami prawnymi. W ramach tej
osobowości prawnej mogą zatem nabywać we własnym imieniu i na własną rzecz nieruchomości – jeżeli oczywiście
ma to związek z zadaniami i celami parku narodowego.
Szczególny status parku narodowego wynika z regulacji dotyczącej prawa pierwokupu. Zgodnie z art. 10 ust. 5
OchrPrzyrodU parkowi narodowemu przysługuje prawo pierwokupu nieruchomości położonej w granicach
parku narodowego na rzecz Skarbu Państwa. Wykonanie prawa pierwokupu różni się zatem od czynności prawnej
nabycia wprost nieruchomości przez park narodowy, bowiem w tym pierwszym przypadku dyrektor parku
narodowego nie może nabyć nieruchomości na rzecz parku narodowego. Omawiany pierwokup ustawowy został
bowiem zastrzeżony na rzecz Skarbu Państwa. Dyrektor parku narodowego jedynie wykonuje ten pierwokup. Nabyta
w ten sposób nieruchomość nie staje się własnością parku narodowego, ale na wniosek dyrektora parku narodowego
oddaje się ją w użytkowanie wieczyste parkowi narodowemu (art. 10 ust. 5j OchrPrzyrodU).
W opisanej powyżej sytuacji mamy zatem do czynienia z dwoma różnymi podmiotami prawnymi, a wobec tego nie
można zrównywać sytuacji prawnej parku narodowego jako kupującego z sytuacją dyrektora parku narodowego,
który składając oświadczenie o nabyciu nieruchomości w wykonaniu uprawnienia z art. 10 ust. 5 OchrPrzyrodU działa
nie na rzecz parku narodowego, ale na rzecz Skarbu Państwa. Żaden przepis rangi ustawowej nie stanowi przy tym,
że nabycie nieruchomości przez park narodowy (o ile nieruchomość położona jest w jego granicach – bo tylko wtedy
powstaje prawo pierwokupu) wyłącza powstanie praw pierwokupu po stronie Skarbu Państwa.
Przepisy prawa powszechnie obowiązującego nie przewidują pierwokupu ustawowego, który w swoim imieniu i na
własną rzecz mógłby wykonać park narodowy.
Status Lasów Państwowych
Lasy Państwowe z kolei są jednostką organizacyjną, która nie posiada osobowości prawnej i reprezentuje
Skarb Państwa w zakresie zarządzanego mienia (art. 32 ust. 1 LasU). Każde zatem nabycie nieruchomości
z udziałem Lasów Państwowych będzie miało miejsce na rzecz Skarbu Państwa.
Określenie "prawo pierwokupu parków narodowych" jest zatem skrótem myślowym ustawodawcy, bowiem w gruncie
rzeczy park narodowy wykonuje to uprawnienie na rzecz Skarbu Państwa, nigdy dla siebie. Interesem parku
narodowego jest jedynie to, że może uzyskać na gruncie kupionym dla Skarbu Państwa własne prawo użytkowania
wieczystego.
Konkurencja pierwokupów

Sąd Najwyższy odniósł się także do problemu konkurencyjności praw pierwokupu, jednakże rozwiązanie
w odniesieniu do parków narodowych i lasów państwowych wynika wprost z przepisów prawa.
Zgodnie z art. 10 ust. 5i OchrPrzyrodU w przypadku gdy prawo pierwokupu nieruchomości położonej na obszarze
parku narodowego z mocy przepisów odrębnych przysługuje jednocześnie kilku podmiotom, pierwszeństwo
w realizacji prawa pierwokupu przysługuje parkowi narodowemu. Przez "pierwokup, który przysługuje parkowi
narodowemu" należy przy tym rozumieć – zgodnie z art. 10 ust. 5 OchrPrzyrodU – pierwokup wykonywany na rzecz
Skarbu Państwa.
Lasy Państwowe z kole wykonują – dla Skarbu Państwa – prawo pierwokupu nieruchomości leśnych, a wynika to
z przepisu art. 37a ust. 1 LasU. To uprawnienie rozszerzone jest nadto o możliwość nabycia nieruchomości
w odniesieniu do innych umów niż sprzedaż i jednostronnych czynności prawnych (art. 37a ust. 2 LasU).
W przypadku gdy prawo pierwokupu gruntu, o którym mowa w art. 37a ust. 1 LasU, z mocy prawa przysługuje
kilku podmiotom, pierwszeństwo w wykonaniu prawa pierwokupu przysługuje Lasom Państwowym (art. 37a
ust. 5 LasU), przy czym przepisu tego nie stosuje się w przypadku, o którym mowa w art. 10 ust. 5i OchrPrzyrodU
(art. 37a ust. 6 LasU). Przepis ten powtarza zatem uregulowanie zawarte w przepisie art. 10 ust. 5i OchrPrzyrodU.
Prawo pierwokupu wykonywane przez park narodowy na rzecz Skarbu Państwa wyprzedza zatem każdy inny
pierwokup, także wynikający z przepisów LasU, mimo iż wykonywany jest on także dla Skarbu Państwa.
Oczywiście może zastanawiać sformułowanie zawarte w art. 10 ust. 5 OchrPrzyrodU, wskazujące na sytuację, gdy
prawo pierwokupu przysługuje "jednocześnie kilku podmiotom", bo przecież na gruncie OchrPrzyrodU i LasU mamy
do czynienia z tym samym podmiotem, tj. Skarbem Państwa. Można by dopuścić wykładnię, z której wynikałaby, że
pierwszeństwo parku narodowego nie powstaje, gdy pierwokup i tak będzie wykonany dla Skarbu Państwa, gdyby
nie przepis art. 37a ust. 5 i 6 LasU, dający wprost pierwszeństwo właśnie przepisowi art. 10 ust. 5 OchrPrzyrodU.
Ustawodawca rozstrzygnął zatem sam sytuację, w której Skarb Państwa uzyskuje podwójną możliwość wykonania
prawa pierwokupu.
Na zakończenie wskazać także należy, że nie jest wcale obojętne który z podmiotów wykona na rzecz Skarbu
Państwa prawo pierwokupu. Jeżeli bowiem uprawnienie to wykona park narodowy, to przysługuje mu
roszczenie o oddanie tej nieruchomość w użytkowanie wieczyste (art. 10 ust. 5j OchrPrzyrodU) – i w przypadku,
gdy jest to teren leśny, zarządza nim park narodowy (art. 4 ust. 1 i 2 pkt 1) LasU). Roszczenie to nie powstanie, gdy
ta sama nieruchomość – o charakterze leśnym i położna w granicach parku narodowego – zostanie nabyta w drodze
realizacji uprawnienia z art. 37a ust. 1 LasU.
Tezę uchwały Sądu Najwyższego z 14.6.2019 r., III CZP 6/19 należy zatem uznać za słuszną.

Uchwała Sądu Najwyższego z 14.6.2019 r. wyraźnie definiuje zasady dotyczące prawa pierwokupu parków narodowych i Lasów Państwowych. Rozstrzyga ona problem konkurencyjności praw pierwokupu oraz wykładnię przepisów dotyczących nabycia nieruchomości leśnych. Wartością tej publikacji jest klarowne przedstawienie prawnych aspektów nabywania gruntów na rzecz Skarbu Państwa.