Elementy majątkowe roszczenia z art. 446 § 3 KC

Znaczne pogorszenie sytuacji życiowej, o którym mowa w art. 446 § 3 KC, obejmuje wszelkie niekorzystne zmiany bezpośrednio w sytuacji materialnej najbliższych członków rodziny zmarłego, jak też zmiany w sferze dóbr niematerialnych, ale wyłącznie takie, które rzutują na ich sytuację materialną, przy czym pogorszenie sytuacji życiowej polega nie tylko na pogorszeniu obecnej sytuacji materialnej, lecz także na utracie realnej możliwości polepszenia warunków życia w przyszłości. W przypadku dziecka, do znacznego pogorszenia sytuacji życiowej prowadzi przede wszystkim utrata osobistych starań rodzica o jego utrzymanie i wychowanie.

Tematyka: znaczne pogorszenie sytuacji życiowej, art. 446 § 3 KC, odszkodowanie, roszczenia cywilne, Sąd Najwyższy

1. Znaczne pogorszenie sytuacji życiowej, o którym mowa w art. 446 § 3 KC, obejmuje wszelkie niekorzystne
zmiany bezpośrednio w sytuacji materialnej najbliższych członków rodziny zmarłego, jak też zmiany w sferze
dóbr niematerialnych, ale wyłącznie takie, które rzutują na ich sytuację materialną, przy czym pogorszenie
sytuacji życiowej polega nie tylko na pogorszeniu obecnej sytuacji materialnej, lecz także na utracie realnej
możliwości polepszenia warunków życia w przyszłości.
2. W przypadku dziecka, do znacznego pogorszenia sytuacji życiowej prowadzi przede wszystkim utrata
osobistych starań rodzica o jego utrzymanie i wychowanie. Chodzi więc o niemożność uwzględnienia przy
wymiarze renty świadczeń zmarłego rodzica spełnianych ponad obowiązek alimentacyjny, niemożność
skorzystania z możliwości majątkowych zmarłego gdyby żył, w tym wsparcia materialnego w starcie
w dorosłe życie, a także konsekwencje utraty rodzica, który współdziałał w wychowaniu i pieczy nad
dzieckiem. Ocena zakresu pogorszenia sytuacji życiowej członka rodziny, nie może się odnosić tylko do
stanu z dnia śmierci poszkodowanego, ale musi prowadzić do porównania hipotetycznego stanu
odzwierciedlającego sytuację, w jakiej w przyszłości znajdowałby się bliski zmarłego, do sytuacji w jakiej
znajduje się w związku ze śmiercią poszkodowanego - orzekł Sąd Najwyższy.

Opis stanu faktycznego
Sprawa dotyczyła powództwa A.Ł., K.Ł. i P.Ł. przeciwko (...) Towarzystwu Ubezpieczeń Spółce Akcyjnej (...) w W.,
którym powodowie domagali się po 100 000 zł na rzecz każdego z nich wraz z ustawowymi odsetkami tytułem
odszkodowania za znaczne pogorszenia sytuacji życiowej w związku ze śmiercią w wypadku komunikacyjnym
(którego sprawca był ubezpieczony od odpowiedzialności cywilnej u strony pozwanej) ich odpowiednio męża i ojca
L.Ł.
Z uzasadnienia SO i SA
Wyrokiem z 10.4.2017 r. Sąd Okręgowy zasądził od strony pozwanej na rzecz powódki A.Ł. kwotę 75 000 zł
z ustawowymi odsetkami, a na rzecz powodów K.Ł. i P.Ł. kwoty po 50 000 zł z ustawowymi odsetkami, zaś
w pozostałym zakresie powództwa oddalił i rozstrzygnął o kosztach procesu. W uzasadnieniu wskazał, że za
zasądzeniem na rzecz dzieci zmarłego (K.Ł. i P.Ł.) kwot po 50 000 zł przemawiało, iż wraz ze śmiercią ojca utracili
oni powszechne w prawidłowo funkcjonujących rodzinach wsparcie rodziców przy wchodzeniu w dorosłość
i usamodzielnianiu się, jak np. zwyczajowe finansowanie wesela, darowizny na zakup pierwszego mieszkania, czy
chociażby samochodu, nauki dziecka poza miejscem zamieszkania. Obecnie rodzina utrzymuje się jedynie
z niewielkiego dochodu powódki i rolniczej renty rodzinnej. Wsparcia małoletnim powodom zabraknie także
w przyszłości. Stąd też ich sytuacja rodzinna w porównaniu do rówieśników, mających oboje rodziców, uległa
istotnemu pogorszeniu.
Sąd Apelacyjny podzielił ustalenia faktyczne i ocenę prawną SO, a modyfikacja rozstrzygnięcia dotyczyła jedynie
daty, od jakiej powinny zostać zasądzone ustawowe odsetki.
W skardze kasacyjnej powodowie zaskarżyli wyrok SA w zakresie, w jakim oddalił ich apelację i domagali się
uwzględnienia powództw w całości. Skarga kasacyjna powódki A.Ł. została odrzucona prawomocnym
postanowieniem.
Uzasadnienie SN
Sąd Najwyższy zasądził na rzecz małoletnich dzieci dalsze dochodzone kwoty, dopełniając tym samym ich
odszkodowania do żądanej wysokości po 100 000 zł. W uzasadnieniu wskazał przede wszystkim, że w związku
z wprowadzeniem art. 446 § 4 KC przewidującego zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę wskutek śmierci
osoby najbliższej, nie ma podstaw do uznawania, że stosownym odszkodowaniem z tytułu znacznego pogorszenia
sytuacji życiowej objęte są także niekorzystne zmiany niemajątkowe. Omawiane roszczenie kompensuje tylko
szkodę majątkową, a niemajątkowa może w nim znaleźć odbicie jedynie pośrednio, o ile wywołuje lub
zwiększa zakres szkody majątkowej. Są to często kwestie nieuchwytne lub trudne do obliczenia. Tym samym,
znaczne pogorszenie sytuacji życiowej obejmuje wszelkie niekorzystne zmiany bezpośrednio w sytuacji materialnej,
jak też zmiany w sferze dóbr niematerialnych, ale wyłącznie takie, które rzutują na ich sytuację materialną.

Odnosząc się bezpośrednio do małoletnich powodów w sprawie, SN uznał, że w przypadku dziecka, do znacznego
pogorszenia sytuacji życiowej prowadzi przede wszystkim utrata osobistych starań rodzica o jego
utrzymanie i wychowanie. Przy czym, ocena zakresu pogorszenia sytuacji życiowej nie może się odnosić tylko do
stanu z dnia śmierci, ale musi prowadzić do porównania hipotetycznego stanu odzwierciedlającego sytuację, w jakiej
w przyszłości znajdowałby się bliski zmarłego, do sytuacji w jakiej znajduje się w związku ze śmiercią
poszkodowanego. Mając to wszystko na uwadze wskazano, że Sąd Okręgowy oraz Sąd Apelacyjny pominęły, że
z uwagi na wiek małoletnich powodów i wiek zmarłego, a także prawidłowe relacje rodzicielskie, istotne pogorszenie
sytuacji życiowej wiąże się głównie z utratą osobistych starań zmarłego o ich utrzymanie i wychowanie, w zakresie
tych elementów majątkowych, które nie stanowią składników renty.
Kwestie związane z roszczeniami cywilnymi osób najbliższych zmarłemu budzą liczne wątpliwości, zwłaszcza
odnośnie ich zakresu przedmiotowego; stąd wyrok Sądu Najwyższego uznać należy za próbę uporządkowania tych
zagadnień. Słusznie zatem w uzasadnieniu kilkakrotnie podkreślono, że roszczenie z art. 446 § 3 KC kompensuje
tylko i wyłącznie szkodę majątkową, zaznaczając jednak, że szkoda niemajątkowa może w nim znaleźć odbicie
pośrednio, o ile wpływa na tą pierwszą. Dlatego przy ustalaniu odszkodowania podlegają rozważeniu czynniki
niematerialne, niemieszczące się w ramach zadośćuczynienia z art. 446 § 4 KC.
Wydaje się jednak, że istotą zapadłego rozstrzygnięcia jest wskazanie desygnatów „pogorszenia sytuacji
życiowej” – SN rozciąga to pojęcie na przyszłość, na utratę realnej możliwości polepszenia warunków życia dziecka
w przyszłości, a nie tylko obecnie. Stąd tak ważne jest uwzględnianie przez sądy wsparcia materialnego w starcie
w dorosłe życie, a także konsekwencji przyszłościowych utraty rodzica, w tym braku współdziałania w wychowanie
dzieci. Szczególny charakter takiej szkody implikuje ponadto konieczność daleko idącej indywidualizacji zakresu
świadczeń przysługujących na podstawie art. 446 § 3 KC, bowiem jak słusznie wskazuje Sąd Najwyższy, rozmiar
stosownego odszkodowania z tytułu znacznego pogorszenia sytuacji życiowej jest uzależniony od sytuacji
majątkowej i życiowej rodziny, statusu majątkowego zmarłego i jego możliwości zarobkowych. Tu z kolei pojawia się
dodatkowa interesująca kwestia. Mianowicie, mimo że niejako poboczne na kanwie merytorycznego rozstrzygnięcia
analizowanej sprawy, ale jak istotne dla praktyki ma przyznanie przez Sąd Najwyższy, że sądy powinny w miarę
możliwości dokonywać jednolitej oceny zbliżonych stanów faktycznych. Sam SN w komentowanym orzeczeniu
powołuje się na inny wyrok Sądu Najwyższego, w którym ten określił wysokość odszkodowania z tytułu znacznego
pogorszenia sytuacji życiowej siedmioletniego dziecka wskutek utraty matki (która pomagała mężowi w prowadzeniu
działalności gospodarczej) w wypadku samochodowym na kwotę 100 000 zł. Utrwalanie takiej linii orzeczniczej
w realiach gospodarczych pozwoli zarówno poszkodowanym, jak i obowiązanym do naprawienia szkody (a także ich
pełnomocnikom procesowym) na adekwatne i w miarę przewidywalne określanie wysokości należnych roszczeń,
a samym sądom na wydawanie rozstrzygnięć minimalizujących poczucie niesprawiedliwości społecznej oraz krzywdy
u stron procesu. Należy jednak pamiętać, że czasem nawet niewielka różnica w zakresie stanu faktycznego
może spowodować znacząco odmienną ocenę wysokości należnego odszkodowania.
Wyrok SN z 31.5.2019 r., IV CSK 149/18

Sąd Najwyższy zasądził na rzecz małoletnich dzieci dalsze dochodzone kwoty, dopełniając tym samym ich odszkodowania do żądanej wysokości po 100 000 zł. Uzasadnienie SN wskazało, że znaczne pogorszenie sytuacji życiowej obejmuje wszelkie niekorzystne zmiany bezpośrednio w sytuacji materialnej, jak też zmiany w sferze dóbr niematerialnych, ale wyłącznie takie, które rzutują na ich sytuację materialną.