Nieważność umowy kredytu „frankowego”
Umowa kredytu frankowego zawierająca nieuczciwe warunki może zostać unieważniona przez sąd krajowy. Publikacja omawia przypadek K. Dziubak i J. Dziubak, którzy zaskarżyli umowę kredytu hipotecznego z Raiffeisen Bank Polska SA. Trybunał Europejski podkreślił konieczność oceny nieuczciwego charakteru warunków umownych oraz możliwość utrzymania umowy bez tych warunków zgodnie z prawem krajowym.
Tematyka: Umowa kredytu „frankowego”, unieważnienie umowy, nieuczciwe warunki umowne, TS Dziubak, Raiffeisen Bank Polska SA
Umowa kredytu frankowego zawierająca nieuczciwe warunki może zostać unieważniona przez sąd krajowy. Publikacja omawia przypadek K. Dziubak i J. Dziubak, którzy zaskarżyli umowę kredytu hipotecznego z Raiffeisen Bank Polska SA. Trybunał Europejski podkreślił konieczność oceny nieuczciwego charakteru warunków umownych oraz możliwość utrzymania umowy bez tych warunków zgodnie z prawem krajowym.
Umowa kredytu frankowego zawierająca nieuczciwe warunki może zostać unieważniona przez sąd krajowy. Jednak gdyby takie unieważnienie spowodowało niekorzystne skutki dla konsumenta, to ten konsument może nie wyrazić na nie zgody. Stan faktyczny W 2008 r. K. Dziubak i J. Dziubak, jako konsumenci, zawarli umowę kredytu hipotecznego z Raiffeisen Bank Polska SA (dalej jako: RB). Umowa dotyczyła kredytu, którego wartość była wyrażona w złotych polskich, ale indeksowana do franka szwajcarskiego (CHF). Zasady indeksowania tego kredytu do CHF zostały ustalone w regulaminie stosowanym przez RB i włączone do umowy. Paragraf 7 ust. 4 tego regulaminu stanowi, że wypłata przedmiotowego kredytu ma nastąpić w PLN według kursu wymiany walut nie niższego niż kurs kupna PLN-CHF zgodnie z tabelą kursów walut obowiązującą w tym banku w momencie odblokowania środków, przy czym saldo zadłużenia z tytułu kredytu jest wyrażone w CHF na podstawie tego kursu. Zgodnie z § 9 ust. 2 tego samego regulaminu raty miesięczne kredytu podlegającego spłacie wyrażone są w CHF i w dniu ich wymagalności są pobierane z rachunku bankowego prowadzonego w PLN, według kursu sprzedaży PLN-CHF podanego w tej tabeli kursów walut. Oprocentowanie tego kredytu zostało ustalone przy zastosowaniu zmiennej stopy procentowej, określonej jako suma stopy referencyjnej LIBOR 3M (CHF) oraz zwykłej marży RB. Kredytobiorcy wystąpili z powództwem o stwierdzenie nieważności umowy kredytu ze względu na nieuczciwe ich zdaniem postanowienia dotyczące mechanizmu indeksowania. Pytania prejudycjalne - Czy wykładni art. 6 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z 5.4.1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz. Urz. z 1993 r. L Nr 95, s. 29) należy dokonywać w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie temu, aby sąd krajowy po stwierdzeniu nieuczciwego charakteru niektórych warunków umowy kredytu indeksowanego do waluty obcej o stopie oprocentowania bezpośrednio powiązanej ze stopą międzybankową danej waluty przyjął, zgodnie z prawem krajowym, że ta umowa nie może nadal obowiązywać bez takich warunków, ponieważ ich usunięcie spowodowałoby zmianę charakteru głównego przedmiotu tej umowy? - Czy art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że sprzeciwia się on wypełnieniu luk w umowie spowodowanych usunięciem z niej nieuczciwych warunków, które się w niej znajdowały, wyłącznie na podstawie przepisów krajowych o charakterze ogólnym, przewidujących, że skutki wyrażone w treści czynności prawnej są uzupełniane w szczególności przez skutki wynikające z zasad słuszności lub ustalonych zwyczajów? Stanowisko TS Nieuczciwe warunki umowne Trybunał podkreślił, że wszelkie warunki umowne, które nie były indywidualnie negocjowane, mogą zostać poddane kontroli do celów oceny ich ewentualnie nieuczciwego charakteru (wyrok Abanca Corporación Bancaria i Bankia, C- 70/17 i C‑ 179/17, pkt 49, 50). Na podstawie art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 nieuczciwe postanowienia w umowie zawartej przez przedsiębiorcę z konsumentem nie są wiążące dla konsumentów, na warunkach określonych w prawie krajowym państw członkowskich, a umowa pozostaje wiążąca dla stron na tych samych warunkach, jeżeli może dalej obowiązywać bez nieuczciwych postanowień. Trybunał wskazał, że celem tego przepisu, a w szczególności drugiego członu zdania, nie jest unieważnienie wszystkich umów zawierających nieuczciwe warunki, lecz zastąpienie formalnej równowagi, jaką umowa ustanawia między prawami i obowiązkami stron umowy, rzeczywistą równowagą pozwalającą na przywrócenie równości między nimi. Rzecznik generalny stwierdził w pkt 54 opinii, że art. 6 ust. 1 drugi człon zdania dyrektywy 93/13 sam w sobie nie określa kryteriów dotyczących możliwości dalszego obowiązywania umowy bez nieuczciwych warunków, lecz pozostawia ich ustalenie zgodnie z unijnym prawem krajowemu porządkowi prawnemu. Zatem TS wskazał, że w świetle kryteriów przewidzianych w prawie krajowym, w konkretnej sytuacji należy zbadać możliwość utrzymania w mocy umowy, której klauzule zostały unieważnione. Trybunał orzekł, że art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, iż nie stoi on na przeszkodzie temu, aby sąd krajowy, po stwierdzeniu nieuczciwego charakteru niektórych warunków umowy kredytu indeksowanego do waluty obcej i oprocentowanego według stopy procentowej bezpośrednio powiązanej ze stopą międzybankową danej waluty, przyjął, zgodnie z krajowym prawem, że ta umowa nie może nadal obowiązywać bez takich warunków z tego powodu, że ich usunięcie spowodowałoby zmianę charakteru głównego przedmiotu umowy. Skutki prawne unieważnienia całej umowy Z orzecznictwa TS wynika, że w odniesieniu do obowiązku sądu krajowego w zakresie pominięcia, w razie potrzeby z urzędu, nieuczciwych postanowień umownych zgodnie z art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13, że ten sąd nie ma obowiązku odstąpienia od stosowania danego warunku, jeżeli konsument, po powiadomieniu go przez ten sąd ma zamiar nie podnosić jego nieuczciwego i niewiążącego charakteru, wyrażając w ten sposób dobrowolną i świadomą zgodę na dany warunek (wyrok Banif Plus Bank, C-472/11, pkt 23, 27, 35). W konsekwencji w przypadku gdy konsument woli nie powoływać się na ten system ochrony, nie jest on stosowany. Trybunał orzekł, że art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że z jednej strony skutki dla sytuacji konsumenta wynikające z unieważnienia umowy w całości, takie jak te, o których mowa w wyroku Kásler i Káslerné Rábai (C-26/13), należy oceniać w świetle okoliczności istniejących lub możliwych do przewidzenia w chwili zaistnienia sporu, a z drugiej strony, do celów tej oceny decydująca jest wola wyrażona przez konsumenta w tym względzie. Możliwość usunięcia nieuczciwych warunków umownych przez sąd W ocenie TS art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 nie stoi on na przeszkodzie temu, aby w przypadku gdy unieważnienie umowy jako całości naraziłoby konsumenta na szczególnie szkodliwe skutki, sąd krajowy mógł zapobiec unieważnieniu nieuczciwych postanowień znajdujących się w tej umowie poprzez zastąpienie przepisu prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym lub mającego zastosowanie, jeżeli strony umowy wyrażą na to zgodę. Trybunał podkreślił, że ta możliwość zastąpienia stanowi wyjątek od ogólnej zasady, zgodnie z którą dana umowa pozostaje wiążąca dla stron tylko wtedy, gdy może ona nadal obowiązywać bez zawartych w niej nieuczciwych warunków. Rzecznik generalny podkreślił w pkt 73 opinii, że w niniejszej sprawie, nawet jeśli przepisy takie jak te, na które powołuje się sąd odsyłający, zważywszy na ich ogólny charakter i konieczność ich stosowania, mogłyby zastąpić przedmiotowe nieuczciwe warunki w drodze przeprowadzanej przez sąd krajowy zwykłej operacji zastąpienia, to zdaniem TS nie wydaje się, aby były one przedmiotem szczególnej analizy prawodawcy w celu określenia tej równowagi, a tym samym przepisy te nie korzystają z domniemania braku nieuczciwego charakteru. Trybunał orzekł, że art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie wypełnieniu luk w umowie, spowodowanych usunięciem z niej nieuczciwych warunków, które się w niej znajdowały, wyłącznie na podstawie przepisów krajowych o charakterze ogólnym, przewidujących, że skutki wyrażone w treści czynności prawnej są uzupełniane w szczególności przez skutki wynikające z zasad słuszności lub ustalonych zwyczajów, które nie stanowią przepisów dyspozytywnych lub przepisów mających zastosowanie, w przypadku gdy strony umowy wyrażą na to zgodę. Interes konsumenta W ocenie TS art. 6 ust. 1 pierwszy człon zdania dyrektywy 93/13 jeżeli sąd krajowy stwierdzi nieuczciwy charakter warunku umownego, to jest on zobowiązany do odstąpienia od stosowania go. Wyjątek od tego zobowiązania jest przewidziany tylko wtedy, gdy konsument, po otrzymaniu informacji od tego sądu, nie zamierza powoływać się na nieuczciwy i niewiążący charakter warunku, wyrażając w ten sposób dobrowolną i świadomą zgodę na przedmiotowy warunek. Trybunał uznał, że gdy konsument nie wyraża zgody lub nawet wyraźnie sprzeciwia się utrzymaniu danych nieuczciwych postanowień, jak to wydaje się mieć miejsce w postępowaniu głównym, to ten wyjątek nie ma zastosowania. Należy podkreślić, że w niniejszym wyroku Trybunał nie rozważał, czy sporne klauzule - dotyczące mechanizmu indeksacji kredytu w odniesieniu do CHF, gdy kredytobiorcy ponoszą koszty związane z różnicą między kursem kupna tej waluty stosowanym w celu odblokowania środków a kursem sprzedaży tej waluty stosowanym do comiesięcznych rat spłaty kredytu - mają nieuczciwy charakter. Powyższy charakter takich klauzul w świetle dotychczasowego orzecznictwa TS nie budzi wątpliwości. Natomiast w uzasadnieniu przedstawionego wyroku TS analizował możliwość dalszego obowiązywania umowy kredytu bez nieuczciwych warunków. Trybunał utrzymał jednolitą linię orzeczniczą, zgodnie z którą umowa zawierająca nieuczciwe warunki umowne może nadal być utrzymana w mocy, jeżeli zgodnie z prawem krajowym takie utrzymanie w mocy umowy bez nieuczciwych postanowień jest prawnie możliwe. Natomiast jeżeli utrzymanie w mocy umowy bez zawartych w niej nieuczciwych warunków nie jest możliwe, to może zostać uznać za nieważną. Trybunał potwierdził dotychczasowe stanowisko, że dyrektywa 93/13 nie ustanawia obowiązkowego systemu ochrony przed stosowaniem nieuczciwych warunków umowy. Zatem sąd musi uwzględnić wolę konsumenta, w którego interesie może być niestosowanie tego systemu, ponieważ orzeczenie nieważności umowy powodować będzie obowiązek natychmiastowej spłaty pozostałej części kredytu. Szczególną uwagę należy zwrócić na uznaną przez TS niemożność wypełniania luk w umowie, powstałych w wyniku usunięcia z niej nieuczciwych warunków, przepisami o charakterze ogólnym, które odwołują się do zasad współżycia społecznego i ustalonych zwyczajów, takie jak te przewidziane w art. 56 i 354 KC. Wbrew zapowiedziom medialnym ten wyrok nie stanowi "przełomu", ale wpisuje się w dotychczasową linię orzeczniczą Trybunału, co do zasady, "korzystną dla konsumenta". Wyrok TS z 3.10.2019 r., Dziubak, C-260/18
Trybunał Europejski orzekł, że sąd krajowy może zapobiec unieważnieniu nieuczciwych postanowień umownych poprzez zastąpienie ich przepisem prawa krajowego, jeśli strony wyrażą na to zgodę. Decyzja TS w sprawie Dziubak (C-260/18) wpisuje się w dotychczasową linię orzeczniczą korzystną dla konsumentów.