Kara za przejazd pociągiem bez biletu

W przypadku przejazdu pociągiem bez biletu, państwowa spółka kolei belgijskich zaoferowała możliwość uregulowania sytuacji poprzez uiszczenie opłaty. Trybunał stwierdził, że sytuacja taka wchodzi w zakres pojęcia umowy przewozu. Natomiast TS uznał, że unieważnienie klauzul dotyczących kary umownej nie musi prowadzić do unieważnienia umowy jako całości.

Tematyka: umowa przewozu, przejazd pociągiem, TS, Trybunał Europejski, nieuczciwe warunki umowne

Wsiadając do pociągu, w celu odbycia podróży, pasażer nie mający biletu zawiera umowę przewozu
z przewoźnikiem.
Stan faktyczny
W odniesieniu do N. Kanyeby (sprawa C-349/18), L. Nijs (sprawa C‑ 350/18) i J.L.A. Dedrooga (sprawa C‑ 351/18)
stwierdzono po kilka przypadków przejazdu pociągiem bez biletu. Państwowa spółka kolei belgijskich (dalej jako:
NMBS) zaoferowała każdej z tych osób możliwość uregulowania jej sytuacji poprzez natychmiastowe uiszczenie
ceny tytułem opłaty za przejazd, powiększonej o tzw. „taryfę pokładową” lub, w ciągu określonego terminu od
stwierdzenia naruszenia, zryczałtowaną kwotę. Ponieważ żaden z pozwanych nie skorzystał z tych możliwości,
NMBS wniosła do sądu w Antwerpii o zasądzenie od nich, odpowiednio, w sprawach C-349/18, C‑ 350/18
i C‑ 351/18, kwot w wysokości 880,20 euro, 1103,90 euro i 2394 euro, powiększonych, w każdym przypadku,
o koszty postępowania. W kontekście tych żądań NMBS podkreśla, że stosunki prawne między nią a każdym
z pozwanych nie mają charakteru umownego, lecz regulacyjny, ponieważ nie nabyli oni biletu na transport.
Pytania prejudycjalne
- Czy art. 3 ust. 8 rozporządzenia (WE) Nr 1371/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady z 23.10.2007 r. dotyczącego
praw i obowiązków pasażerów w ruchu kolejowym (Dz.Urz. L z 2007 r. Nr 315, s. 14) należy interpretować w ten
sposób, że sytuacja, w której pasażer wsiada do pociągu w celu odbycia podróży bez posiadania biletu, wchodzi
w zakres pojęcia „umowy przewozu” w rozumieniu tego przepisu?
- Czy wykładni art. 6 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z 5.4.1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach
konsumenckich (Dz.Urz. L z 1993 r. Nr 95, s. 29) należy dokonywać w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie temu,
by sąd krajowy, który stwierdzi, że postanowienie o nałożeniu kary przewidziane w umowie zawartej między
przedsiębiorcą a konsumentem jest nieuczciwe, złagodził kwotę kary nałożonej w drodze tego postanowienia na
konsumenta lub zastąpił to postanowienie przepisem prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym?
- Czy dyrektywę 93/13 należy interpretować w ten sposób, że stoi ona na przeszkodzie temu, aby sąd krajowy,
w okolicznościach takich jak w sprawie w postępowaniu głównym, nie stosował w inny sposób przepisów prawa
krajowego dotyczących odpowiedzialności pozaumownej?
Stanowisko TS
Umowa przewozu
Przy dokonywaniu wykładni unijnego przepisu należy uwzględniać nie tylko jego treść, lecz także jego kontekst oraz
cele regulacji, której część przepis ten stanowi (wyroki: VEMW i in., C-17/03, pkt 41; Westbahn Management, C-
136/11, pkt 33).
Zgodnie z art. 3 pkt 8 rozporządzenia Nr 1371/2007 pojęcie „umowa przewozu” do celów tego rozporządzenia
oznacza „odpłatną lub albo nieodpłatną umowę o przewóz pomiędzy przedsiębiorstwem kolejowym lub sprzedawcą
biletów a pasażerem na wykonanie jednej lub więcej usług transportowych”. W odniesieniu do treści tego przepisu
rozporządzenia Nr 1371/2007 TS stwierdził, że termin „umowa” w znaczeniu powszechnym oznacza porozumienie
w zgodnej woli stron, mające na celu wywołanie skutków prawnych. Ponadto, w ramach dziedziny objętej
rozporządzeniem Nr 1371/2007 i przy uwzględnieniu treści tego przepisu, skutek ten polega głównie na obowiązku
świadczenia przez przedsiębiorstwo kolejowe na rzecz pasażera jednej lub więcej usług transportowych oraz
obowiązku zapłaty ceny przez pasażera, chyba że usługa transportowa jest świadczona nieodpłatnie. Trybunał
stwierdził, że z jednej strony umożliwiając swobodny dostęp do pociągu, a z drugiej strony wchodząc na pokład
pociągu, odpowiednio, przedsiębiorstwo kolejowe i pasażer wyrażają wolę zawarcia umowy, wobec czego
zasadniczo spełnione są warunki niezbędne do stwierdzenia istnienia umowy przewozu. Jednakże TS wskazał, że
treść art. 3 ust. 8 rozporządzenia Nr 1371/2007 nie pozwala ustalić, czy posiadanie biletu przez pasażera jest
zasadniczym elementem pozwalającym uznać, że istnieje „umowa przewozu” w rozumieniu tego przepisu.
W ocenie TS kontekst tego przepisu prowadzi do wniosku, że pojęcie „umowa przewozu” powinno być
rozumiane jako niezależne od posiadania przez pasażera biletu oraz w tym znaczeniu, że obejmuje ono sytuację,
w której pasażer wsiadaj do swobodnie dostępnego pociągu w celu odbycia podróży bez uzyskania biletu. Zdaniem
TS powyższą interpretację potwierdzają cele realizowane przez rozporządzenie Nr 1371/2007. Z jednej strony,
zgodnie z art. 1 lit. a) tego rozporządzenia, jego celem jest w szczególności ustanowienie zasad zawierania umów
przewozu. Z drugiej strony motyw 1 tego rozporządzenia podkreśla w szczególności, że w ramach wspólnej polityki
transportowej ważne jest zabezpieczenie praw pasażerów w ruchu kolejowym.

Trybunał orzekł, że art. 3 ust. 8 rozporządzenia Nr 1371/2007 należy interpretować w ten sposób, że sytuacja,
w której pasażer wsiadający do swobodnie dostępnego pociągu w celu odbycia podróży bez uprzedniego
zakupienia biletu, wchodzi w zakres pojęcia „umowy przewozu” w rozumieniu tego przepisu.
Kara umowna
Z jednolitej linii orzeczniczej TS wynika, że wyłączenie klauzul umownych z zakresu stosowania dyrektywy 93/13
zakłada spełnienie dwóch przesłanek. Po pierwsze, warunek umowny musi odzwierciedlać przepis ustawowy lub
wykonawczy, a po drugie, przepis ten musi mieć charakter bezwzględnie wiążący (wyrok Kušionová, C-34/13, pkt
78). Ponadto, wyłączenie to obejmuje bezwzględnie obowiązujące przepisy ustawowe lub wykonawcze inne niż
dotyczące zakresu uprawnień sądu krajowego do oceny nieuczciwego charakteru warunku umownego. Sprawdzenie,
czy przesłanki te są spełnione, należy do kompetencji sądu krajowego w każdym indywidualnym przypadku
(wyrok Andriciuc i inni, C-186/16, pkt 29).Trybunał wskazał, że dokonując tej weryfikacji, sąd ten powinien wziąć pod
uwagę okoliczność, że z uwagi w szczególności na cel dyrektywy 93/13, a mianowicie ochronę konsumentów przed
nieuczciwymi warunkami umieszczonymi w umowach zawieranych przez przedsiębiorców z tymi ostatnimi, wyjątek
przewidziany w art. 1 ust. 2 tej dyrektywy podlega wykładni ścisłej (wyrok OTP Bank i OTP Faktoring, C-51/17, pkt
54).
Dalsza analiza Trybunału opiera się na założeniu, którego prawidłowość powinien sprawdzić sąd krajowy, że
warunek, który zamierza uznać on za nieuczciwy, nie wykracza poza zakres stosowania dyrektywy 93/13 na
podstawie jej art. 1 ust. 2.
Zgodnie z art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 państwa członkowskie stanowią, że na mocy prawa krajowego nieuczciwe
warunki w umowach zawieranych przez przedsiębiorców z konsumentami nie będą wiążące dla konsumenta,
a umowa w pozostałej części będzie nadal obowiązywała strony, jeżeli jest to możliwe po wyłączeniu z niej
nieuczciwych warunków. Zdaniem TS sąd krajowy powinien wyciągnąć wszelkie konsekwencje, które zgodnie
z prawem krajowym wynikają ze stwierdzenia, że dany warunek jest nieuczciwy, w celu zapewnienia, aby konsument
nie był nim związany. W tym względzie Trybunał uściślił, że jeżeli sąd krajowy uzna warunek umowny za nieuczciwy,
jest on zobowiązany do jego uchylenia, tak aby nie wywoływał on skutków wiążących dla konsumenta, chyba że
sprzeciwi się temu konsument (wyrok Abanca Corporación Bancaria i Bankia, C-70/17 i C‑ 179/17, pkt 52). W ocenie
TS jeżeli sąd krajowy stwierdzi nieważność nieuczciwego warunku w umowie zawartej między przedsiębiorcą
a konsumentem, art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, iż stoi on na przeszkodzie
przepisowi prawa krajowego, który zezwala sądowi krajowemu na uzupełnienie umowy poprzez zmianę treści tego
warunku (wyroki: Kásler i Káslerné Rábai, C-26/13, pkt 77). Umowa ta powinna zatem w zasadzie nadal
obowiązywać, bez jakiejkolwiek zmiany innej niż wynikająca z usunięcia nieuczciwych warunków, o ile takie
dalsze obowiązywanie umowy jest zgodnie z zasadami prawa krajowego prawnie możliwe (wyrok Asbeek Brusse i de
Man Garabito, C-488/11, pkt 57). Trybunał zaakceptował wyjątek od tej zasady, orzekając, że art. 6 ust. 1 dyrektywy
93/13 nie stoi na przeszkodzie temu, aby sąd krajowy, zgodnie z zasadami prawa umów, usunął nieuczciwy
warunek umowny, zastępując go przepisem prawa krajowego o charakterze uzupełniającym, pod warunkiem że
takie zastąpienie jest zgodne z celem art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 i pozwala na przywrócenie rzeczywistej
równowagi między prawami i obowiązkami umawiających się stron, aby przywrócić równość między nimi.
W rozpatrywanych sprawach, z zastrzeżeniem ustaleń, jakie powinien poczynić w tym względzie sąd odsyłający, TS
uznał, że nie wydaje się, aby jakiekolwiek unieważnienie rozpatrywanej klauzuli dotyczące kary umownej mogło
prowadzić do unieważnienia umów jako całości i w ten sposób narazić konsumentów na szczególnie szkodliwe
konsekwencje. Natomiast w ocenie TS kwestia, czy okoliczności takie jak będące przedmiotem postępowań
głównych mogą wchodzić w zakres stosowania przepisów dotyczących odpowiedzialności pozaumownej, nie jest
objęta zakresem stosowania dyrektywy 93/13, lecz prawa krajowego.
Trybunał orzekł, że art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, iż stoi on na
przeszkodzie z jednej strony temu, aby sąd krajowy, który stwierdza nieuczciwy charakter przewidzianego
w umowie zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem warunku dotyczącego kary umownej, zmniejszył
kwotę kary nałożonej na tego konsumenta, a z drugiej strony – aby zastąpił tę klauzulę, na podstawie
przepisu prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym, zgodnie z zasadami jego prawa umów, chyba że
dana umowa nie może nadal istnieć w przypadku usunięcia nieuczciwego warunku, a rozwiązanie umowy
jako całości naraża konsumenta na szczególnie szkodliwe skutki.
Z dokonanej przez Trybunał w niniejszym wyroku wykładni językowej, systemowej oraz celowościowej wynika, że
pojęcie „umowa przewozu” obejmuje sytuację, w której pasażer wsiada do pociągu w celu odbycia podróży bez
uprzedniego zakupienia biletu. Jednocześnie TS podtrzymał w całości dotychczasową linię orzeczniczą dotyczącą
nieuczciwych warunków w umowach zawieranych przez przedsiębiorcę z konsumentami.
Wyrok TS z 7.11.2019 r., Kanyeba, C-349/18 do C-351/18

Trybunał Europejski orzekł, że pasażer wsiadający do pociągu bez biletu wchodzi w zakres umowy przewozu. Ponadto TS uznał, że unieważnienie klauzul dotyczących kary umownej nie musi prowadzić do unieważnienia umowy jako całości. Wyrok TS z 7.11.2019 r., Kanyeba, C-349/18 do C-351/18