Sytuacja spadkobiercy rzekomego po narodzinach dziecka poczętego

Tematyka: Sąd Najwyższy, spadkobierca, nasciturus, dziedziczenie, testament, nabycie spadku, postanowienie sądu, rozporządzenie spadkiem

Osoba, należąca do kręgu spadkobierców ustawowych, na rzecz której spadkobierca legitymujący się
stwierdzeniem nabycia spadku, rozporządził prawem należącym do spadku, nie nabyła tego prawa, jeżeli
rzeczywistym spadkobiercą jest dziecko spadkodawcy, w chwili otwarcia spadku już poczęte, które urodziło
się żywe (nasciturus) – orzekł Sąd Najwyższy (III CZP 12/19).
Opis stanu faktycznego
Sprawa dotyczyła powództwa małoletniej M.Z. reprezentowanej przez przedstawicielkę ustawową K.M. przeciwko
A.B. o usunięcie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej
a rzeczywistym stanem prawnym. Okoliczności faktycznego były przy tym bezsporne. Po śmierci spadkodawcy W.Z.,
stwierdzono nabycie spadku po W.Z. na podstawie testamentu własnoręcznego przez M.S. W skład spadku
wchodziła nieruchomość, zmiana właściciela wynikająca z treści postanowienia nie została ujawniona w księdze
wieczystej. Umową darowizny M.S. zbyła nieruchomość na rzecz córki A.B. W dziale II księgi wieczystej dokonano
wpisu nabywczyni jako właścicielki nieruchomości. Następnie Sąd Rejonowy zmienił postanowienie poprzez
stwierdzenie, że spadek nabyła na podstawie ustawy córka M.Z., która urodziła się po śmierci spadkodawcy. W toku
postępowania o zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku zbadano po raz pierwszy prawdziwość
rzekomego testamentu własnoręcznego i ustalono, że został on podrobiony przez szwagra A.B. Postępowanie karne
zostało umorzone wobec braku poczytalności. A.B. odmówiła przeniesienia prawa własności na rzecz M.Z.
Rozstrzygnięcie SR i wątpliwości SO
Sąd Rejonowy oddalił powództwo małoletniej. Uznał, że pozwana w oparciu o art. 1028 KC skutecznie nabyła
własność nieruchomości na podstawie umowy darowizny, gdyż nie wykazano jej złej wiary, a darczyńca w dacie
zawarcia umowy, mimo że nie była spadkobierczynią, legitymowała się prawomocnym postanowieniem
o stwierdzeniu nabycia spadku.
Sąd Okręgowy rozpoznając apelację powódki postanowił przedstawić Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne,
ponieważ powziął poważną wątpliwość, czy osobą trzecią w rozumieniu art. 1028 KC jest osoba, która przyjęła
spadek jako spadkobierca ustawowy, lecz później okazało się, że nie jest ona rzeczywistym spadkobiercą?
Stanowisko SN
Po rozpoznaniu zagadnienia SN podjął uchwałę, zgodnie z którą osoba, należąca do kręgu spadkobierców
ustawowych, na rzecz której spadkobierca legitymujący się stwierdzeniem nabycia spadku, rozporządził prawem
należącym do spadku, nie nabyła tego prawa, jeżeli rzeczywistym spadkobiercą jest nasciturus. Istota problemu
w ocenie SN dotyczyła oceny skutków prawnych czynności rozporządzającej dotyczącej składnika spadku,
dokonanej przez osobę legitymującą się prawomocnym postanowieniem sądu o stwierdzeniu nabycia spadku,
wadliwym z dwóch przyczyn: po pierwsze - na skutek pominięcia w postępowaniu, w którym ono zapadło, faktu
istnienia potencjalnego spadkobiercy, mogącego zmienić porządek dziedziczenia, po drugie - oparcia go na
podrobionym testamencie.
Przechodząc do rozważań prawnych, SN przypomniał brzmienie art. 927 § 1 i 2 KC, zgodnie z którym, spadkobiercą
nie może być osoba fizyczna, która nie żyje w chwili otwarcia spadku za wyjątkiem dziecka poczętego w chwili
otwarcia spadku, które urodziło się żywe. Ryzyko pominięcia nasciturusa ogranicza wprawdzie zastrzeżenie
sześciomiesięcznego terminu biegnącego od otwarcia do stwierdzenia nabycia spadku, niemniej termin ten może być
skrócony w następstwie złożenia przez wszystkich znanych spadkobierców oświadczenia o przyjęciu lub
o odrzuceniu spadku. Prawomocne postanowienie sądu o stwierdzeniu nabycia spadku ma przy tym charakter
deklaratywny i nie musi być definitywne. Ustawodawca posłużył się w art. 1025 § 2 KC konstrukcją domniemania,
którego obalenie skutków może nastąpić poprzez przeprowadzenie dowodu, że osoba, która uzyskała stwierdzenie
nabycia spadku, nie jest spadkobiercą. Rozważenia zdaniem SN wymagało pytanie, czy i jakie środki ochrony
prawnej przysługują spadkobiercy rzeczywistemu w wypadku rozporządzenia składnikiem spadku przez
spadkobiercę rzekomego, dysponującego formalnie prawidłowym, ale materialnie wadliwym postanowieniem sądu
o stwierdzeniu nabycia spadku.
Zastanawiając się jakie środki ochrony prawnej przysługują nasciturusowi w wypadku rozporządzenia składnikiem
spadku przez spadkobiercę rzekomego, dysponującego formalnie prawidłowym, ale materialnie wadliwym
postanowieniem sądu o stwierdzeniu nabycia spadku, SN wskazał kilka teoretycznych rozwiązań. Spadkobiercy
przysługuje wobec osoby, która włada spadkiem jako spadkobierca, ale nim nie jest, roszczenie windykacyjne oparte
na art. 1029 KC; stosowanie jednak tego przepisu nie jest możliwe, gdy władający składnikiem spadku wywodzi swój

tytuł prawny tylko z czynności prawnej. Wskazywano także, że spadkobiercy nie przysługuje również, oparte na art.
59 KC, roszczenie o uznanie za bezskuteczną umowy zbycia nieruchomości. Judykatura dopuszcza zaś roszczenie
rzeczywistego spadkobiercy przeciwko rzekomemu spadkobiercy o charakterze odszkodowawczym z tytułu deliktu
(art. 415 KC) oraz o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia (art. 405 KC).
Sąd Najwyższy nie podzielił przy tym stanowiska części przedstawicieli piśmiennictwa, opowiadających się za
możliwością przejścia na nabywcę, w wypadku skutecznego rozporządzenia o charakterze bezpłatnym, obowiązku
wydania korzyści i odpowiednio kierowania przeciwko niemu roszczenia kondykcyjnego na podstawie art. 407 KC.
Mając powyższe na uwadze, SN uznał, że tymczasowy charakter porządku dziedziczenia, unicestwianego z mocą
wsteczną w wypadku urodzenia się żywego dziecka poczętego w chwili otwarcia spadku, powodujący brak
wyłączności legitymacyjnego charakteru stwierdzenia nabycia spadku w stosunkach pomiędzy
spadkobiercami, uznać należy, że do podejmowanych przez nich czynności obrotu składnikami spadku nie
ma zastosowania art. 1028 KC. Domniemanie, że nabywca, który uzyskał stwierdzenie nabycia spadku, jest
spadkobiercą, nie jest w tym wypadku wystarczające, a nabywca, należący do kręgu spadkobierców ustawowych,
nie może być uznany za osobę trzecią w rozumieniu tego przepisu.
Zgodnie z art. 1028 KC, jeżeli ten, kto uzyskał stwierdzenie nabycia spadku albo poświadczenie dziedziczenia, lecz
spadkobiercą nie jest, rozporządza prawem należącym do spadku na rzecz osoby trzeciej, osoba, na której rzecz
rozporządzenie następuje, nabywa prawo lub zostaje zwolniona od obowiązku, chyba że działa w złej wierze.
Wskazana regulacja stanowi ustawowy wyjątek sanujący brak uprawnienia zbywcy do rozporządzenia cudzym
prawem. Na kanwie rozpoznawanej sprawy, pojawia się wątpliwość, czy regulacja ta może dotyczyć następstw
czynności prawnej dokonanej pomiędzy osobami zasadniczo należącymi do kręgu spadkobierców ustawowych
(których Sąd Najwyższy nazywa spadkobiercami tymczasowymi), które utraciły ten przymiot w następstwie
urodzenia się spadkobiercy rzeczywistego, w okresie gdy zbywca dysponował formalnie prawidłowym
postanowieniem o stwierdzeniu nabycia spadku.
Na szczególną uwagę i aprobatę zasługuje podkreślenie przez Sąd Najwyższy, że dopuszczenie skuteczności
czynności podejmowanych odnośnie spadku przez spadkobierców rzekomych lub tymczasowych może doprowadzić
do pozbawienia nasciturusa, będącego spadkobiercą rzeczywistym i pełnoprawnym, spadku wbrew oczywistym
intencjom ustawodawcy. Ochrona prawa dziedziczenia stanowi wartość konstytucyjnie chronioną i z tego względu
musi mieć charakter realny, a nie iluzoryczny. Postulat pewności obrotu musi w takiej sytuacji ustąpić
wartościom preferowanym w społeczeństwie ze względów etycznych.
Uchwała SN z 25.7.2019 r., III CZP 12/19

Uchwała Sądu Najwyższego z 25.7.2019 r., III CZP 12/19 podkreśliła konieczność ochrony prawa dziedziczenia nasciturusa, rzeczywistego spadkobiercy, przed działaniami spadkobierców rzekomych. Postulat pewności obrotu ustąpił wartościom preferowanym ze względów etycznych.