Postanowienie dotyczące opłaty likwidacyjnej z tytułu rozwiązania umowy ubezpieczenia na życie może zostać uznane za klauzulę abuzywną

Tematyka: umowa ubezpieczenia na życie, opłata likwidacyjna, klauzula abuzywna, Sąd Najwyższy, świadczenie główne

Świadczenie wypłacane przez ubezpieczyciela w przypadku przedterminowego rozwiązania umowy
ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym nie jest świadczeniem głównym
w rozumieniu art. 3851 § 1 zd. 2 KC – wynika z uchwały Sądu Najwyższego.
Stan faktyczny
A.K. zawarła z Towarzystwem Ubezpieczeń B. kilka umów ubezpieczenia na życie, zobowiązując się do wpłacania
składek wynoszących rocznie od 2 do 6 tys. zł w zależności od umowy. W ciągu kilku lat łączna suma wpłat wyniosła
93 tys. zł. Każda z umów zawierała zastrzeżenie, że w przypadku wypowiedzenia umowy przez A.K. ubezpieczyciel
będzie uprawniony do potrącenia opłaty likwidacyjnej, której wysokość w zależności od roku wykupu, wynosiła nawet
kilkadziesiąt procent kwoty liczonej od wartości umorzonych jednostek uczestnictwa funduszu. Gdy A.K.
zdecydowała się na rozwiązanie umów, na skutek potrącenia opłat likwidacyjnych otrzymała jedynie 76 tys. zł.
A.K. wystąpiła przeciwko Towarzystwem Ubezpieczeń B. domagając się zasądzenia 17 tys. zł.
Sąd I instancj i podkreślając, że opłata likwidacyjną nie jest głównym świadczeniem strony, uwzględnił powództwo
uznając postanowienie dotyczące opłaty w razie wykupu za klauzulę abuzywną. Zgodnie z art. 3851 § 1 KC,
postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nieuzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego
prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (niedozwolone
postanowienia umowne). Nie dotyczy to postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub
wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny. W uzasadnieniu wyroku stwierdzono, że
zakwestionowane postanowienie umowne nie było indywidualnie uzgodnione z powódką, zaś ubezpieczyciel nie
wyjaśnił, z jakich okoliczności wynika wysokość opłaty i jakich koszty ona obejmuje. W rezultacie uznano, że
postanowienie dotyczące wykupu jest sprzeczne z dobrymi obyczajami i rażąco narusza interesy powódki. Natomiast
Sąd II instancji przedstawił Sądowi Najwyższemu pytanie prawne o następującej treści: czy świadczenie wykupu,
wypłacone przez ubezpieczyciela konsumentowi na podstawie umowy ubezpieczenia na życie
z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym w związku z przedterminowym rozwiązaniem tej umowy, jest
świadczeniem głównym w rozumieniu art. 3851 KC ?
Jak wyjaśniono, ubezpieczenie na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym to ubezpieczenie osobowe,
który łączy w sobie element ochronny z inwestycyjnym. Składka wpłacana przez konsumenta częściowo służy
ochronie ubezpieczeniowej i ewentualnej wypłacie świadczenia pieniężnego przysługującego ubezpieczającego
w przypadku wystąpienia określonych w umowie zdarzeń, natomiast druga część składki jest inwestowana
w ubezpieczeniowe fundusze kapitałowe. W uzasadnieniu pytania prawnego wskazano, że w orzecznictwie
prezentowane są rozbieżne poglądy w zakresie charakteru świadczenia wykupu we wskazanej umowach w razie jej
skrócenia.
Prezentowany jest pogląd, że jest to świadczenie główne w rozumieniu art. 3851 KC, podkreślając inwestycyjny cel
umowy i fakt, że świadczenie wykupu stanowi ekwiwalent składki uiszczanej na rzecz ubezpieczyciela
z przeznaczeniem na jej inwestowanie. W ramach umowy ubezpieczony zobowiązuje się do okresowego wpłacania
określonych kwot, zaś ubezpieczyciel te środki inwestuje, przy czym usługa inwestycyjna ubezpieczyciela jest
świadczona na rachunek i na ryzyko klienta.
Według drugiego stanowiska, zakres pojęcia „postanowień określających główne świadczenia stron” należy rozumieć
wąsko, w nawiązaniu do elementów umowy kluczowych przedmiotowo (zob. wyrok SA w Katowicach z 20.12.2017 r.,
I ACa 538/17, orzeczenia.nsa.gov.pl). Przemawia za tym treść przepisu, która nie odnosi się do świadczeń
„dotyczących głównych postanowień”, ale „określających” te postanowienia (zob. wyrok SN z 8.6.2004 r., I CK
635/03, niepubl.). Za główne świadczenia stron umowy ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym
funduszem kapitałowym uznać należy, po stronie ubezpieczyciela udzielenie ochrony ubezpieczeniowej
w razie zajścia określonego w umowie zdarzenia oraz inwestowanie środków ze składek ubezpieczającego
w ramach ubezpieczeniowych funduszy kapitałowych, zaś po stronie ubezpieczającego obowiązek
uiszczania składek. Nie można zatem uznać, że świadczenie w postaci opłaty likwidacyjnej, które obciąża
ubezpieczonego na wypadek rezygnacji z ubezpieczenia, charakteryzuje lub typizuje umowę ubezpieczenia lub
umowę inwestycyjną, które elementy znajdujemy w umowach na życie i dożycie (zob. wyrok SA we Wrocławiu
z 16.2.2017 r., I ACa 1585/16, orzeczenia.ms.gov.pl).
Stanowisko SN

Sąd Najwyższy stwierdził, że ponieważ zawierając umowę z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym
konsument nie ma na celu jej wcześniejszego rozwiązania, to świadczenie wykupu nie jest świadczeniem
głównym w ramach tej umowy, a jedynie świadczeniem, do realizacji którego dochodzi na skutek
wcześniejszego zakończenia obowiązywania umowy. W rezultacie sądy są uprawnione do badania takich
postanowień umownych pod katem tego, czy stanowią one niedozwolone postanowienia umowne.
Uchwała SN z 24.1.2020 r., III CZP 51/19

Sąd Najwyższy stwierdził, że ponieważ zawierając umowę z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym konsument nie ma na celu jej wcześniejszego rozwiązania, to świadczenie wykupu nie jest świadczeniem głównym w ramach tej umowy, a jedynie świadczeniem, do realizacji którego dochodzi na skutek wcześniejszego zakończenia obowiązywania umowy. W rezultacie sądy są uprawnione do badania takich postanowień umownych pod kątem tego, czy stanowią one niedozwolone postanowienia umowne.