Kara umowna przy odstąpieniu od umowy – uzasadnienie uchwały SN

Sąd Najwyższy w uchwale 3/19 z 20.11.2019 r. podjął istotną kwestię dotyczącą kary umownej przy odstąpieniu od umowy z powodu niewykonania zobowiązania pieniężnego. Sprawa dotyczyła umowy o roboty budowlane, gdzie strony spierały się o dopuszczalność zastrzeżenia kary umownej. SN wyraźnie określił, że kara umowna w przypadku odstąpienia od umowy z powodu niewykonania zobowiązania pieniężnego jest niedopuszczalna z uwagi na art. 483 § 1 KC.

Tematyka: kara umowna, odstąpienie od umowy, Sąd Najwyższy, uchwała, niewykonanie zobowiązania pieniężnego

Nie jest dopuszczalne zastrzeżenie kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy z powodu
niewykonania zobowiązania o charakterze pieniężnym - t akie stanowisko przyjął Sąd Najwyższy w uchwale
(7) z 20.11.2019 r., III CZP 3/19.
Sąd Najwyższy rozstrzygał zagadnienie prawne skierowane przez jeden z sądów apelacyjnych. Waga
zagadnienia wymagała przekazania sprawy do rozstrzygnięcia składowi powiększonemu.
Stan faktyczny
W sprawie, w której powstało zagadnienie prawne, strony zawarły umowę o roboty budowlane, w której została
zastrzeżona m.in. kara umowna na rzecz wykonawcy w wypadku odstąpienia przez niego od umowy z powodu
zwłoki zamawiającego z płatnościami za faktury co najmniej 14 dni, a do odstąpienia od umowy doszło na podstawie
art. 492 KC (lex commissoria). Okoliczności ta była bezsporna.
Okolicznością, która także nie budziła wątpliwości, to okoliczność, że możliwość zastrzeżenia w umowie kary
umownej wiąże się z naprawieniem szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania
niepieniężnego, a przewidujący to art. 483 § 1 KC ma charakter bezwzględnie obowiązujący.
Jako trzecią okoliczność niesporną SN wskazał, że jest możliwe zastrzeganie kar umownych w razie odstąpienia od
umowy w związku z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania.
Rozbieżności interpretacyjne
Sporna była kwestia, czy w wypadku odstąpienia od umowy w związku z niewykonaniem lub nienależytym
wykonaniem zobowiązania zastrzeżenie kary umownej jest dopuszczalne tylko w odniesieniu do
niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania o charakterze niepieniężnym, czy również
pieniężnym. W orzecznictwie Sądu Najwyższego są reprezentowane w tym zakresie dwa rozbieżne stanowiska.
Zgodnie z pierwszym stanowiskiem, kara umowna może być zastrzeżona na wypadek niewykonania lub
nienależytego wykonania tylko zobowiązania niepieniężnego (art. 483 § 1 KC), przy czym odnosi się to również do
sytuacji, gdy dochodzenie kary umownej następuje w związku z odstąpieniem od umowy (wyrok SN z 7.2.2007 r., III
CSK 288/06; uchwała SN z 18.7.2012 r., III CZP 39/12). Wskazuje się też, że postanowienie umowne, które
zastrzega karę umowną w zakresie zobowiązania pieniężnego, pozostaje w sprzeczności z art. 483 § 1 KC, zatem
jest nieważne na podstawie art. 58 § 1 i 3 KC (wyroki SN z 18.8.2005 r., V CK 90/05 oraz z 17.12.2008 r., I CSK
240/08).
Według drugiego stanowiska, odstąpienie od umowy powoduje, na podstawie stosowanego w drodze analogii art.
395 § 2 zd. 1 KC, że umowa jest uważana za niezawartą, zatem nie wywołała skutków prawnych. Utrzymują się
natomiast postanowienia umowne dotyczące kar umownych, przewidziane przez strony właśnie na wypadek
odstąpienia od umowy, gdy aktualizuje się odpowiedzialność jednej ze stron umowy za szkodę spowodowaną
niewykonaniem zobowiązania. Z chwilą odstąpienia od umowy powstaje między stronami dotychczasowej umowy
zobowiązanie, o którym mowa w art. 494 § 1 KC. Dla możliwości skutecznego zastrzeżenia kary umownej z tytułu
odstąpienia od umowy nie ma więc znaczenia, że przyczyną uprawniającą do złożenia oświadczenia o odstąpieniu
było nienależyte wykonanie świadczenia pieniężnego (wyroki SN z 28.5.2014 r., I CSK 345/13, z 20.10.2006 r., IV
CSK 154/06, z 13.6.2008 r., I CSK 13/08, z 15.5.2014 r., IV CSK 508/13, z 21.5.2014 r., II CSK 529/13).
W piśmiennictwie przeważa pogląd, że zastrzeżenie kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy jest
dopuszczalne tylko wtedy, gdy podstawę odstąpienia stanowi niewykonanie zobowiązania niepieniężnego.
Z uzasadnienia uchwały
SN zauważył, że przede wszystkim należy odróżnić umowne odstąpienie od umowy od odstąpienia
ustawowego. Pierwsze zostało uregulowane w art. 395 KC, drugie w art. 491-494 KC. W obydwu wypadkach
prawo odstąpienia jest tzw. prawem podmiotowym kształtującym (uprawnieniem kształtującym), które charakteryzuje
się tym, że jedna strona stosunku prawnego (np. zobowiązania) doprowadza bez udziału drugiej strony do zniesienia
tego stosunku. Umowne prawo odstąpienia jest jednym z dodatkowych zastrzeżeń umownych (accidentalia negotii),
które może być wykonane przez uprawnioną stronę w oznaczonym terminie i w zasadzie bez wskazania przyczyny,
chyba że umowa stanowi inaczej. Druga postać odstąpienia od umowy wiąże się - podobnie jak kara umowna -
z reżimem odpowiedzialności kontraktowej. Ustawowe prawo do odstąpienia od umowy jest następstwem zwłoki

w wykonaniu zobowiązania z umowy wzajemnej (art. 491 i 492 KC), oświadczenia strony obowiązanej do spełnienia
świadczenia, że świadczenia tego nie spełni (art. 4922 KC) i następczej niemożliwości świadczenia wzajemnego
wskutek okoliczności, za które ponosi odpowiedzialność strona zobowiązana (art. 493 KC).
W piśmiennictwie jest sporna kwestia wykładni art. 492 zd. 1 KC, zgodnie z którym, jeżeli uprawnienie do odstąpienia
od umowy wzajemnej zostało zastrzeżone na wypadek niewykonania zobowiązania w terminie ściśle określonym,
strona uprawniona może w razie zwłoki drugiej strony odstąpić od umowy bez wyznaczenia terminu dodatkowego.
Twierdzi się, że jest to albo modyfikacja umownego prawa odstąpienia od umowy wzajemnej, albo umowna
modyfikacja ustawowego odstąpienia od takiej umowy. Według pierwszej interpretacji, w wyniku odstąpienia od
umowy wzajemnej umowa ta byłaby uważana za niezawartą na podstawie stosowanego wprost art. 395 KC. Zgodnie
z drugą interpretacją, skutki odstąpienia w okolicznościach określonych w art. 492 zd. 1 KC byłyby oceniane
stosownie do art. 494 § 1 KC. Ustawowe prawo odstąpienia jest skuteczne ex tunc zgodnie ze stosowanym w drodze
analogii art. 395 § 2 zd. 1 KC (zob. uchwała SN z 18.7.2012 r., III CZP 39/12), a jedynie odstąpienie od umowy
o charakterze ciągłym (trwałym) jest skuteczne ex nunc (zob. wyrok SN z 15.5.2007 r., V CSK 30/07).
Skutki ustawowego prawa odstąpienia od umowy reguluje art. 494 § 1 KC, według którego strona, która odstępuje od
umowy wzajemnej, obowiązana jest zwrócić drugiej stronie wszystko, co otrzymała od niej na mocy umowy, oraz
może żądać nie tylko zwrotu tego, co świadczyła, lecz również na zasadach ogólnych naprawienia szkody wynikłej
z niewykonania zobowiązania. Skuteczność odstąpienia ex tunc oznacza jedynie wygaśnięcie obowiązku spełnienia
świadczeń wynikających z umowy, natomiast dotychczasowy stosunek prawny ulega przekształceniu w stosunek
prawny określony w art. 494 § 1 KC (wyrok SN z 25.2.2015 r., IV CSK 395/14, wyrok SN z 27.1.2017 r., V CSK
161/16).
SN wskazał, że nie ma w szczególności podstaw do przyjęcia, że na podstawie art. 494 § 1 KC w związku ze
stosowanym w drodze analogii art. 395 § 2 zd. 1 KC wygasają postanowienia umowne związane z prawem
odstąpienia od umowy zmodyfikowanym przez art. 492 zd. 1 KC. Przeciwny pogląd oznaczałby bowiem
paradoksalnie, że na skutek odstąpienia od umowy wygasałoby również przewidziane w niej uprawnienie kształtujące
do takiego odstąpienia.
Nie wygasa również przewidziane w umowie postanowienie dotyczące kary umownej, które jest funkcjonalnie
związane z uprawnieniem do odstąpienia. Spostrzeżenie to odnosi się jednak tylko do takiej kary umownej, która
została zastrzeżona na wypadek odstąpienia od umowy z powodu niewykonania przez jedną ze stron zobowiązania
o charakterze niepieniężnym. Natomiast zastrzeżenie kary umownej w związku z odstąpieniem od umowy w zakresie
zobowiązania pieniężnego jest niedopuszczalne jako sprzeczne z bezwzględnie obowiązującym art. 483 § 1 KC,
a stosowne postanowienie umowy jest nieważne na podstawie art. 58 § 1 i 3 KC (wyroki SN z 7.11.2003 r., I CK
221/02, z 18.8.2005 r., V CK 90/05, z 21.8.2008 r., IV CSK 202/08, z 17.12.2008 r., I CSK 240/08).
SN zajął odmienne stanowisko w uzasadnieniu uchwały składu 7 sędziów z 6.11.2003 r. - zasady prawnej - III CZP
61/03, gdzie wskazał, że naruszenie reguły określonej w art. 483 § 1 KC i objęcie karą umowną niewykonania lub
nienależytego wykonania zobowiązania pieniężnego nie powoduje nieważności zastrzeżenia kary umownej (art. 58 §
3 KC), należy je jednak oceniać na podstawie art. 483-484 KC (art. 3531 KC) oraz powołał się na uzasadnienie
wyroku SN z 10.10.2003 r., II CK 120/02. W tym wyroku SN nie oceniał jednak ważności postanowienia umowy na
podstawie art. 58 § 1 i 3 KC, gdyż doszedł do wniosku, że uregulowano w nim zagadnienie odsetek za opóźnienie
w rozumieniu art. 481 KC i że przesłanką powstania roszczenia o odsetki jest opóźnienie się dłużnika. W razie
zastrzeżenia kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy z powodu niewykonania zobowiązania o charakterze
pieniężnym nie występuje sytuacja przewidziana w art. 58 § 1 KC, gdy właściwy przepis przewiduje inny skutek,
w szczególności ten, iż na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy
ustawy, zatem stosowne postanowienie umowy jest nieważne na podstawie art. 58 § 1 i 3 KC.
W konkluzji SN wskazał, że należy opowiedzieć się za stanowiskiem przyjętym w uchwale, drugie bowiem
stanowisko jest nietrafne przede wszystkim z tego powodu, iż gdy dochodzi do odstąpienia od umowy, nie jest
możliwe przywrócenie skuteczności postanowienia zastrzegającego karę umowną na wypadek niewykonania
zobowiązania pieniężnego, skoro takie postanowienie od początku było bezwzględnie nieważne.
SN w uchwale w sposób jednoznaczny opowiedział się za brakiem możliwości skutecznego prawnie zastrzeżenia
kary umownej przy odstąpieniu od umowy na wypadek niewykonania zobowiązania o charakterze niepieniężnym.
Uchwała stanowi także weryfikację dotychczasowych, odmiennych stanowisk samego SN. Wykładnia
spowoduje także konieczność dokonania zmian w konstrukcji umów, w których powszechne jest
zastrzeganie takich kar przy odstąpieniu od umowy, niezależnie od tego, która ze stron odstępowała od
umowy. Uzasadnienie uchwały stanowi także cenną wykładnię samej instytucji ustawowego i umownego odstąpienia
od umowy.
Uchwała (7) SN z 20.11.2019 r., III CZP 3/19.

Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały jednoznacznie stwierdził, że zastrzeżenie kary umownej przy odstąpieniu od umowy z powodu niewykonania zobowiązania pieniężnego jest sprzeczne z obowiązującym prawem. Uchwała ta stanowi istotną wykładnię instytucji odstąpienia od umowy i będzie miała wpływ na praktykę stosowania kar umownych w umowach handlowych.