Przesłanki odpowiedzialności z art. 430 KC

Przedmiotem opracowania jest analiza podstaw odpowiedzialności zwierzchnika na podstawie art. 430 KC, szczegółowo omówionej przez Sąd Najwyższy w wyroku z 31.3.2020 r. Artykuł 430 KC reguluje odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną z winy podwładnego przy wykonywaniu powierzonej czynności, opierając się na zasadzie ryzyka i bezwzględności odpowiedzialności.

Tematyka: art. 430 KC, odpowiedzialność zwierzchnika, podwładny, szkoda, zasada ryzyka, analiza prawna, interpretacja przesłanek, Sąd Najwyższy, wyrok, kierownictwo, zakres odpowiedzialności

Przedmiotem niniejszego opracowania jest dokonana przez Sąd Najwyższy pogłębiona analiza podstaw
odpowiedzialności zwierzchnika na podstawie przepisu art. 430 KC.
Te podstawy odpowiedzialności Sąd Najwyższy omówił w uzasadnieniu wyroku z 31.3.2020 r., II CSK 124/19,
będącego wynikiem rozpoznania skargi kasacyjnej w głośnej sprawie o zasądzenie zadośćuczynienia od
Towarzystwa i Domu Zakonnego Towarzystwa (osób prawnych w strukturach Kościoła Katolickiego)
w związku z wykorzystywaniem seksualnym małoletniej przez księdza.
Analiza prawna dokonana przez Sąd Najwyższy co do art. 430 KC
Zgodnie z art. 430 KC. kto na własny rachunek powierza wykonanie czynności osobie, która przy wykonywaniu tej
czynności podlega jego kierownictwu i ma obowiązek stosować się do jego wskazówek, ten jest odpowiedzialny za
szkodę wyrządzoną z winy tej osoby przy wykonywaniu powierzonej jej czynności.
Odpowiedzialność zwierzchnika opiera się na zasadzie ryzyka i ma charakter bezwzględny oraz gwarancyjny. Jej
sens ilustruje rzymska paremia cuius commodum eius periculum. Jednak z wykonania powierzonej czynności
zwierzchnik nie musi odnieść korzyści w formie majątkowej. Korzyść majątkowa zwierzchnika jako efekt wykonania
przez podwładnego czynności powierzonej nie jest więc warunkiem odpowiedzialności na podstawie art. 430 KC.
Korzyść zwierzchnika może też przybrać postać niemajątkową zwłaszcza, gdy przedmiot działalności zwierzchnika
nie jest nastawiony na zysk materialny, względnie gdy wprawdzie taki charakter ma jego działalność, ale
w konkretnym przypadku nie chodzi o tego rodzaju zysk (np. poprawa wizerunku, zdobycie szacunku, poszerzenie
i umocnienie znaczenia w społeczeństwie).
Szkoda wyrządzona osobie trzeciej przez podwładnego przy wykonywaniu powierzonej czynności może przybrać
postać zarówno majątkową, jak i niemajątkową (krzywda). Artykuł 430 KC stanowiąc ogólnie o szkodzie nie zawiera
zwrotów językowych uzasadniających ograniczanie jej tylko do postaci majątkowej albo niemajątkowej.
Sformułowanie w art. 430 KC przesłanek warunkujących odpowiedzialność deliktową zwierzchnika za szkodę
wyrządzoną przez podwładnego z jego winy przy wykonywaniu powierzonej mu czynności jest na tyle ogólne,
a zarazem treściowo pojemne, że przepis ten konotuje wiele różnych stanów faktycznych. Okoliczność, że
w odniesieniu do określonych grup społecznych i zawodowych (np. kościelnych osób prawnych i ich członków)
przepis ten w praktyce orzeczniczej nie był stosowany, nie oznacza jeszcze, że wolą historycznego ustawodawcy nie
było objęcie zakresem art. 430 KC tego rodzaju osób prawnych. Przede wszystkim, niestosowanie tego przepisu
do odpowiedzialności kościelnych osób prawnych za szkody wyrządzone przez ich członków przy
wykonywaniu powierzonych czynności, wynikało z braku poddawania przez poszkodowanych tego rodzaju
spraw pod rozstrzygnięcia sądów. Decydowały zatem czynniki natury psychologicznej i socjologicznej.
Zwierzchnikiem w rozumieniu art. 430 KC jest ten, kto na własny rachunek powierza wykonanie czynności osobie,
która podlega jego kierownictwu i ma obowiązek stosować się do jego wskazówek. Przełożonym może być osoba
fizyczna (nie chodzi tu jednak o organ osoby prawnej), osoba prawna (działająca poprzez organy) albo jednostka
organizacyjna nie posiadająca osobowości prawnej, której ustawa przyznaje przymiot zdolności prawnej i sądowej
(art. 331 § 1 KC i art. 64 § 11 KPC).
Podwładnym jest osoba działająca na rachunek zwierzchnika i pozostająca w stosunku podporządkowania. Źródłem
podporządkowania może być ustawa, umowa (np. o pracę), wybór, powołanie, mianowanie, ale także stosunek
faktyczny, niesformalizowany. Podległość kierownictwu zwierzchnika i obowiązek stosowania się do jego poleceń
oraz wskazówek trzeba ujmować szeroko, skoro art. 430 KC nie dokonuje wyróżnień i ograniczeń, w tym sensie, że
zależność organizacyjna implikuje obowiązek podwładnego stosowania się do tych wskazówek i poleceń mających
charakter ogólny, tj. na tyle skonkretyzowany, iż możliwe jest ustalenie podporządkowania w ramach tego rodzaju
obowiązków. Nie wyklucza zastosowania tego przepisu różny stopień podporządkowania, w tym znaczeniu, że
podporządkowanie odnosi się do prostych czynności, jak i bardziej skomplikowanych oraz wyspecjalizowanych,
wymagających od podwładnego odpowiedniego wykształcenia i doświadczenia, dających mu przy wykonywaniu
powierzonej czynności duży zakres samodzielności (np. lekarz zatrudniony w szpitalu, architekt zatrudniony przez
przedsiębiorstwo projektowe). Nie trzeba szerzej wyjaśniać, że chodzi o rzeczywistą relację podległości służbowej.
W świetle art. 430 KC wina przełożonego jest prawnie irrelewantna; przełożony nie może więc bronić się zarzutem
braku winy w nadzorze (culpa in vigilando) lub w wyborze podwładnego. Istotne znaczenie ma natomiast przesłanka

winy podwładnego, przy czym skoro przepis nie różnicuje jej rodzaju, należy mieć na względzie zarówno winę
umyślną, jak i winę nieumyślną.
Największe problemy interpretacyjne wywołuje kwalifikacja, w konkretnym stanie faktycznym sprawy, przesłanki
wyrządzenia szkody „przy wykonywaniu powierzonej czynności”. Wskazana w art. 430 KC przesłanka
wyrządzenia szkody „przy wykonywaniu powierzonej czynności” odpowiada przesłance sformułowanej w art. 417 KC.
Sąd Najwyższy w dotychczasowym orzecznictwie, poszukując kryteriów wyróżniających przesłankę wyrządzenia
szkody przy wykonywaniu powierzonej czynności, wyjaśniał, że pod działanie art. 430 KC nie podpada szkoda
wyrządzona tylko przy sposobności lub przy okazji wykonywania czynności powierzonej. Niezgodność celu działania
podwładnego z oczekiwaniem zwierzchnika nie stanowi jednak wyłącznego kryterium pozwalającego na
stwierdzenie, czy przesłanka odpowiedzialności odszkodowawczej zwierzchnika została spełniona, a w związku
z tym, czynnikiem rozgraniczającym nie jest subiektywne ujmowanie pojęcia celu, jaki miał na względzie podwładny.
W ramach wykładni art. 417 § 1 KC, Sąd Najwyższy zaprezentował pogląd, że kryterium odróżniającym to, czy
podwładny wyrządził szkodę przy wykonywaniu powierzonej mu czynności, czy też tylko przy jej sposobności, jest cel
działania sprawcy, zastrzegając jednocześnie, iż jeśli sprawca działał w celu osobistym, lecz wykonywanie czynności
służbowej umożliwiło mu wyrządzenie tej szkody, to zaistniałą sytuację należy ocenić jako spełniającą przesłankę
wyrządzenia szkody przez podwładnego przy wykonywaniu powierzonej czynności (por. uchwała pełnego składu Izby
Cywilnej z 15.2.1971 r., III CZP 33/70).
Stosowanie kryterium „celu działania podwładnego” nie jest precyzyjne, ponieważ na gruncie art. 430 KC szkoda
może zostać wyrządzona przez podwładnego także z winy umyślnej. Z kolei zwroty „przy sposobności lub przy okazji
wykonywania czynności powierzonej”, ze względu na swą niedookreśloność, nie mogą stanowić pewnych i stałych
kryteriów wykluczających zastosowanie odpowiedzialności zwierzchnika.
Jakkolwiek przyimek „przy” jest wieloznaczny, to bez wątpienia, użycie go przez ustawodawcę w art. 430 KC
wskazuje na konieczność wykazania istnienia związku pomiędzy czynnością powierzoną a szkodą. W konsekwencji,
rozstrzygnięcia wieloznaczności językowej tego przyimka, w ramach art. 430 KC, należy poszukiwać przez
zastosowanie kategorii związku przyczynowego, przy czym związek pomiędzy powierzeniem czynności a działaniem
podwładnego, w wyniku którego osobie trzeciej została wyrządzona szkoda, musi być rozumiany systemowo, tj.
w znaczeniu, o którym stanowi art. 361 § 1 KC. Chodzi zatem o normalne następstwa działania lub zaniechania,
z których szkoda wynikła.
Dla prawidłowej identyfikacji przesłanki wyrządzenia szkody przy wykonywaniu czynności powierzonej w rozumieniu
art. 430 KC decydujące znaczenie ma, to, czy czynność, której wykonanie przez podwładnego doprowadziło do
wyrządzenia osobie trzeciej szkody, wchodziła w zakres czynności powierzonych, czy też szkoda została
wyrządzona wskutek innej czynności.
Do powstania odpowiedzialności zwierzchnika na podstawie art. 430 KC konieczne jest stwierdzenie winy
podwładnego (nieumyślnej, bądź umyślnej) w wyrządzeniu szkody przy wykonaniu czynności powierzonej.
Odnosząc powyższe przykłady do odpowiedzialności kościelnych osób prawnych za szkody wyrządzone przez
duchownych, art. 430 KC nie będzie miał zastosowania, gdy ksiądz w czasie pielgrzymki do miejscu kultu religijnego,
korzystając z noclegu, podjął się naprawy dachu goszczących go gospodarzy, jednak źle zamontowana przez niego
dachówka uderzyła jakąś osobę w głowę, wyrządzając jej szkodę. Oczywistym jest, że tego rodzaju czynność nie
mieściła się w zakresie czynności powierzonej przez zwierzchnika (przełożonych księdza).
Szeroki zakres odpowiedzialności zwierzchnika za podwładnego wynika nie tylko z faktu, że zwierzchnik powierza
podwładnemu na własny rachunek wykonanie czynności, z której odnosi korzyść, ale także i z tej przyczyny, iż
podwładny podlega kierownictwu zwierzchnika (poprzez jego organy) i jest obowiązany, wykonując czynność
powierzoną, stosować się do jego poleceń oraz wskazówek. Przełożony jest zatem uprawniony i obowiązany do
nadzoru podwładnego, a to oznacza, że w każdej chwili może polecić mu zaprzestania wykonywania czynności
powierzonej lub nakazać zmianę sposobu jej wykonywania. Zakres uprawnień nadzorczych i kontrolnych
zwierzchnika w stosunku do podwładnego przy realizacji czynności powierzonej również potwierdza tezę, że brak jest
uzasadnionych racji do wyłączenia odpowiedzialności zwierzchnika, gdy podwładny wyrządził osobie trzeciej szkodę
na skutek celowego działania.
W świetle art. 430 KC zwierzchnik nie może bronić się zarzutem, iż podwładny ucząc, lecząc, ratując, opiekując się,
czy wykonując obowiązki duchownego dopuścił się wykorzystania seksualnego nie przy wykonywaniu powierzonej
czynności uczenia, leczenia, ratowania, opieki, posługi kapłańskiej, lecz tylko przy ich sposobności.
Związek przyczynowy pomiędzy tak wyrządzoną szkodą a czynnością podwładnego, która umożliwiła mu
wykorzystanie seksualne osoby trzeciej jest oczywisty, skoro ustawodawca w kodeksie karnym penalizuje tego
rodzaju zachowania. Jeśli zatem w ogóle jest przewidziana karalność za wykorzystanie seksualne, to tym bardziej,
wówczas gdy występuje bezpośredni kontakt podwładnego z inną osobą w ramach wykonywania czynności
powierzonych, jest możliwe wystąpienie tego rodzaju zachowania podwładnego.

Wyrok SN z 31.3.2020 r., II CSK 124/19

Interpretacja art. 430 KC dotycząca odpowiedzialności zwierzchnika za szkodę wyrządzoną przez podwładnego jest obszerna i wymaga uwzględnienia wielu czynników. Istotne jest ustalenie związku przyczynowego między czynnością powierzoną a wyrządzoną szkodą. Decydujące znaczenie ma również stwierdzenie winy podwładnego w wykonaniu powierzonej czynności.