Lichwiarskie odsetki są sprzeczne z zasadami współżycia społecznego

Zastrzeżenie rażąco wygórowanych odsetek przed wejściem w życie przepisów antylichwiarskich, określających maksymalną wysokość dopuszczalnych odsetek ustalanych umownie, jest nieważne jako sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Sąd Najwyższy stwierdził, że wysokość odsetek powinna być związana z ekwiwalentnością wynagrodzenia pożyczkodawcy i stanowić zabezpieczenie wymuszenia terminowości spłaty zadłużenia.

Tematyka: lichwa, odsetki, umowa pożyczki, Sąd Najwyższy, zasady współżycia społecznego

Zastrzeżenie rażąco wygórowanych odsetek przed wejściem w życie przepisów antylichwiarskich, określających maksymalną wysokość dopuszczalnych odsetek ustalanych umownie, jest nieważne jako sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Sąd Najwyższy stwierdził, że wysokość odsetek powinna być związana z ekwiwalentnością wynagrodzenia pożyczkodawcy i stanowić zabezpieczenie wymuszenia terminowości spłaty zadłużenia.

 

Zastrzeżenie rażąco wygórowanych odsetek przed wejściem w życie przepisów antylichwiarskich,
określających maksymalną wysokość dopuszczalnych odsetek ustalanych umownie, jest nieważne jako
sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Wysokość odsetek powinna być związana
z ekwiwalentnością wynagrodzenia pożyczkodawcy i stanowić zabezpieczenie wymuszenia terminowości
spłaty zadłużenia, a nie tworzyć niemożliwe do wykonania dla pożyczkobiorcy zobowiązanie do zapłaty –
stwierdził Sąd Najwyższy.
W 2003 r. W.B. zawarł z R.M. umowę pożyczki dotyczącą 3 tys. zł, zgodnie z którą zobowiązał się do zwrotu
pożyczonej kwoty do 30.6.2003 r. W przypadku braku spłaty w ustalonym terminie, przez pierwszy miesiąc za każdy
dzień zwłoki miał zapłacić 50 zł, a od 1.8.2003 r. – 200 zł za każdy dzień. Ponieważ po upływie ponad roku od
ustalonej daty W.B. nie zwrócił pożyczonej kwoty, R.M. wystąpił do sądu domagając się zwrotu nie tylko 3 tys. zł, ale
i odsetek, które w dniu wniesienia pozwu wynosiły już 73 tys. zł. Sąd wydał nakaz zapłaty uznając, że w sprawie nie
występują okoliczności, które przemawiałyby za uznaniem, iż zawarta umowa jest sprzeczna z naturą kodeksowej
umowy pożyczki, ustawą lub zasadami współżycia społecznego, gdyż ani w dacie jej zawarcia, ani w dacie
orzekania, obowiązujące przepisy nie zawierały ograniczeń dotyczących wysokości umownych odsetek za zwłokę
w zakresie umowy pożyczki, jak również nie zabraniały określać ich kwotowo, zamiast - jak w przypadku odsetek
ustawowych - procentowo. W.B. nie wniósł sprzeciwu i nakaz uprawomocnił się. Po kilkunastu latach Prokurator
Generalny wniósł od powyższego nakazu zapłaty skargę nadzwyczajną do Sądu Najwyższego. Zaskarżonemu
orzeczeniu zarzucił naruszenie w sposób rażący m.in. art. 3531 w zw. z art. 58 § 1 i § 3 KC twierdząc, że treść i cel
umowy, z uwagi na regulacje dotyczące zastrzeżenia wysokości odsetek mających charakter lichwiarski, są
sprzeczne z celem i naturą umowy pożyczki, a także zasadami współżycia społecznego i w tym zakresie umowa jest
nieważna.
Sąd Najwyższy uchylił zaskarżony nakaz zapłaty w całości i przekazał sprawę Sądowi Rejonowemu w S. do
ponownego rozpoznania. W uzasadnieniu wyroku wskazano, że regulacje dotyczące maksymalnej wysokości
odsetek wynikających z czynności prawnej zostały wprowadzone do KC na mocy ustawy z 7.7.2005 r. o zmianie
ustawy – Kodeks cywilny oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. nr 157, poz. 1316). Maksymalna wysokość
tych odsetek została ustalona na poziomie czterokrotności wysokości stopy kredytu lombardowego NBP w stosunku
rocznym. Od 1.1.2016 r., zgodnie z art. 359 § 21 KC, wynosi ona dwukrotność wysokości odsetek ustawowych
w stosunku rocznym. Obie ustawy nowelizujące nie miały mocy wstecznej. Część doktryny i orzecznictwa twierdzi, że
w okresie przed wejściem w życie tych przepisów, strony mogły określać wysokość odsetek całkiem dowolnie,
korzystając z zasady swobody umów, wyrażonej w art. 3531 KC. Jednak Sąd Najwyższy uznał, że pozostawienie
stronom swobody określenia wysokości odsetek, zarówno gdy ich źródłem jest ustawa, jak i wówczas, gdy
ich dopuszczalność wynika z umowy, nie uchyla kontroli tych stosunków prawnych, formowanych
w warunkach wolności gospodarczej, pod kątem klauzul ogólnych, zabezpieczających obrót gospodarczy
przed zjawiskami patologicznymi, które mimo pozornej zgodności z innymi przepisami nie mogą doznawać
ochrony ze strony państwa. Do nich należą zasady współżycia społecznego, a wśród nich zakaz lichwy, tj.
zastrzegania rażąco wygórowanych odsetek przysparzających nadmiernych w danych stosunkach
i nieusprawiedliwionych zysków dla jednej ze stron (zob. wyrok SN z 27.7.2000 r., IV CKN 85/00, OSP Nr
3/2001, poz. 48). Umowa pożyczki nie może być więc wolna od oceny z zastosowaniem kryteriów, o których
mowa w art. 3531 KC. W ocenie Sądu Najwyższego, zastrzeżenie wysokości odsetek, jako dochodu od kapitału,
powinno być zgodne z funkcją jaką pełnią odsetki, czyli refundować wierzycielowi spadek wartości pieniądza i dawać
dochód, jaki wynikałby z przeciętnej lokaty lub inwestycji pieniężnej w okresie, w którym korzysta się z pieniędzy,
nawet po terminie ich zwrotu. Nie powinien natomiast dawać zysków nadmiernych, niemożliwych w normalnym
obrocie do osiągnięcia.
Sąd Najwyższy podkreślił, że zastrzeżenie odsetek w sposób ustalony w umowie należało ocenić jako
sprzeczne z zasadami współżycia społecznego zarówno w rozumieniu art. 58 § 2 KC, jak i art. 3531 KC.
Wskazano przy tym, że postanowienia umowy zastrzegające rażąco wygórowane odsetki są nieważne
w takiej części, w jakiej – w okolicznościach danej sprawy – zasady współżycia społecznego ograniczają
zasadę swobody umów, wyrażoną w art. 3531 KC i czynią to w odniesieniu zarówno do obrotu
powszechnego, jak i profesjonalnego. Powodowi należą się zatem odsetki wskazane w rozporządzeniach
Rady Ministrów wydanych na podstawie art. 359 § 3 KC i obowiązujących od dnia zawarcia umowy pożyczki
do dnia wejścia w życie ustawy z 7.7.2005 r.
Wyrok SN z 17.6.2020 r., I NSNc 47/19







 

Sąd Najwyższy uchylił zaskarżony nakaz zapłaty i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania, wskazując, że zastrzeżenie rażąco wygórowanych odsetek jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Umowa pożyczki nie może być wolna od oceny z zastosowaniem kryteriów zawartych w art. 3531 KC.