Klauzule abuzywne w umowie kredytu
Publikacja "Klauzule abuzywne w umowie kredytu" analizuje spory pomiędzy konsumentami a bankami dotyczące klauzul abuzywnych w umowach kredytowych. Trybunał Sprawiedliwości wskazuje na konieczność restytucji kosztów ustanowienia hipoteki po uznaniu warunku umownego za nieuczciwy oraz na istotę jasności warunków umownych dla konsumentów.
Tematyka: klauzule abuzywne, umowa kredytu, Trybunał Sprawiedliwości, restytucja kosztów, jasność warunków umownych, równowaga praw i obowiązków
Publikacja "Klauzule abuzywne w umowie kredytu" analizuje spory pomiędzy konsumentami a bankami dotyczące klauzul abuzywnych w umowach kredytowych. Trybunał Sprawiedliwości wskazuje na konieczność restytucji kosztów ustanowienia hipoteki po uznaniu warunku umownego za nieuczciwy oraz na istotę jasności warunków umownych dla konsumentów.
Prowizja za udzielenie kredytu, nawet jeśli jest ujęta w jego całkowitym koszcie, nie jest objęta pojęciem „główny przedmiot umowy”. Stan faktyczny Spory pomiędzy konsumentami a bankami w postępowaniach przed hiszpańskimi sądami odnosiły się do klauzul dotyczących: kosztów ustanowienia i wykreślenia hipoteki; nakładających obowiązek zapłaty prowizji za udzielenie kredytu; znaczącej nierównowagi praw i obowiązków stron umowy; ograniczenia w czasie skutków stwierdzenia nieważności nieuczciwego warunku umownego oraz krajowych uregulowań podziału kosztów postępowania w kontekście powództw o stwierdzenie nieważności nieuczciwych warunków umownych. Stanowisko TS Częściowa restytucja kosztów ustanowienia i wykreślenia hipoteki Zgodnie z orzecznictwem TS w razie uznania warunku umownego za nieuczciwy, a w konsekwencji za nieważny, art. 6 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z 5.4.1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.Urz. L z 1993 r., Nr 95, s. 29) nakłada na sąd krajowy obowiązek zaniechania stosowania takiego warunku umownego, aby nie wywierał on wiążących skutków wobec konsumenta, chyba że konsument się temu sprzeciwi. W związku z tym sądowe stwierdzenie nieuczciwego charakteru takiego warunku powinno mieć co do zasady skutek w postaci przywrócenia sytuacji prawnej i faktycznej, w jakiej konsument znajdowałby się w przypadku braku owego warunku. Zgodnie z orzecznictwem TS sąd krajowy powinien wyciągnąć wszystkie konsekwencje, jakie zgodnie z prawem krajowym wynikają ze stwierdzenia nieuczciwego charakteru danego warunku, w celu zapewnienia, aby konsument nie był nim związany (wyrok TS z 30.3.2013 r., Asbeek Brusse i de Man Garabito, C- 488/11, EU:C:2013:341, pkt 49). W szczególności obowiązek wyłączenia przez sąd krajowy stosowania nieuczciwego warunku umownego nakazującego zapłatę kwot, które okazują się nienależne, wiąże się co do zasady z odpowiednim skutkiem restytucyjnym dotyczącym tych kwot. Trybunał orzekł, że art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie temu, aby w razie nieważności nieuczciwego warunku umownego obciążającego konsumenta obowiązkiem pokrycia całości kosztów ustanowienia i wykreślenia hipoteki sąd krajowy odmówił konsumentowi zwrotu kwot uiszczonych na podstawie takiego warunku, chyba że przepisy prawa krajowego, które znalazłyby zastosowanie w przypadku braku takiego warunku, nakładają na konsumenta obowiązek pokrycia całości lub części tych kosztów. Obowiązek zapłaty prowizji Artykuł 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 ogranicza się do stwierdzenia, że „ocena nieuczciwego charakteru warunków nie dotyczy ani określenia głównego przedmiotu umowy, ani relacji ceny i wynagrodzenia do dostarczonych w zamian towarów lub usług, o ile warunki te zostały wyrażone prostym i zrozumiałym językiem. Trybunał wskazał, że do sądu odsyłającego należy dokonanie oceny – w świetle charakteru, ogólnej systematyki i postanowień przedmiotowej umowy kredytu, a także kontekstu prawnego i faktycznego, w jaki wpisuje się ta umowa – czy dany warunek spornej w postępowaniu głównym umowy kredytu hipotecznego stanowi jej podstawowy element (wyrok Kiss i CIB Bank, pkt 32). W ocenie TS prowizja za udzielenie kredytu nie może zostać uznana za podstawowe świadczenie kredytu hipotecznego, tylko ze względu na fakt, że jest uwzględniona w jego całkowitym koszcie. Trybunał podkreślił, że kwestia jasnego i zrozumiałego charakteru spornego postanowienia umowy powinna być rozpatrzona przez sąd odsyłający w świetle całokształtu istotnych okoliczności faktycznych, do których zaliczają się formy zachęty stosowane przez kredytodawcę w procesie negocjacji umowy i dostarczone na tym etapie informacje, oraz z uwzględnieniem poziomu uwagi, jakiego można oczekiwać od właściwie poinformowanego oraz dostatecznie uważnego i rozsądnego przeciętnego konsumenta (wyrok TS z 20.9.2017 r., Andriciuc i in., C-186/16, EU:C:2017:703, pkt 46, 47). Trybunał orzekł, że art. 3, art. 4 ust. 2 i art. 5 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że za warunki umowy wchodzące w zakres pojęcia „głównego przedmiotu umowy” należy uważać warunki, które określają podstawowe świadczenia w ramach danej umowy i które z tego względu charakteryzują tę umowę. Natomiast warunki, które wykazują charakter posiłkowy względem warunków definiujących samą istotę stosunku umownego, nie mogą być objęte tym pojęciem. Okoliczność, że prowizja za udzielenie kredytu hipotecznego została ujęta w jego całkowitym koszcie, nie może przesądzać o jej charakterze podstawowego świadczenia tego kredytu. W każdym przypadku sąd państwa członkowskiego ma obowiązek przeprowadzić kontrolę jasności i zrozumiałości warunku umownego dotyczącego głównego przedmiotu umowy, niezależnie od tego, czy to państwo członkowskie dokonało transpozycji art. 4 ust. 2 tej dyrektywy do swojego porządku prawnego. Znacząca nierównowaga praw i obowiązków stron umowy W odniesieniu do kwestii, czy spełniony jest wymóg dobrej wiary w rozumieniu art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13, TS stwierdził, że z uwagi na motyw szesnasty tej dyrektywy sąd krajowy musi w tym zakresie sprawdzić, czy przedsiębiorca traktujący konsumenta w sposób sprawiedliwy i słuszny mógłby racjonalnie spodziewać się, iż konsument ten przyjąłby taki warunek w drodze negocjacji indywidualnych (wyrok Kiss i CIB Bank, pkt 50). Trybunał orzekł, że art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że warunek zawartej między konsumentem a instytucją finansową umowy kredytu nakładający na konsumenta obowiązek zapłaty prowizji za udzielenie kredytu może stwarzać na niekorzyść konsumenta, w sprzeczności z wymogiem dobrej wiary, znaczącą nierównowagę wynikających z umowy praw i obowiązków jej stron, w sytuacji gdy instytucja finansowa nie wykaże, że ta prowizja odpowiada rzeczywiście wykonanym przez nią usługom i poniesionym kosztom, czego ustalenie należy do sądu odsyłającego. Ograniczenie skutków stwierdzenia nieważności nieuczciwego warunku umownego Rozpatrywany spór dotyczy kwestii ewentualnego zastosowania do powództwa o uznanie skutków restytucyjnych stwierdzenia nieważności nieuczciwego warunku umowy kredytu pięcioletniego terminu przedawnienia przewidzianego w hiszpańskim Kodeksie cywilnym. Zważywszy, że okresy przedawnienia: trzyletni (wyrok TS z 15.4.2010 r., Barth, C-542/08, EU:C:2010:193, pkt 28) lub dwuletni (wyrok TS z 15.12.2011 r., Banca Antoniana Popolare Veneta, C-427/10, EU:C:2011:844, pkt 25) zostały uznane w orzecznictwie za zgodne z zasadą skuteczności, Trybunał przyjął, że pięcioletni okres przedawnienia mający zastosowanie do powództwa o uznanie skutków restytucyjnych stwierdzenia nieważności nieuczciwego warunku umowy nie wydaje się co do zasady, z zastrzeżeniem przeprowadzenia przez sąd odsyłający oceny ww. czynników, czynić praktycznie niemożliwym lub nadmiernie utrudnionym korzystania z praw przyznanych przez dyrektywę 93/13. Trybunał orzekł, że art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że nie stoją one na przeszkodzie temu, aby wystąpienie z powództwem o uznanie skutków restytucyjnych stwierdzenia nieważności nieuczciwego warunku umownego było obwarowane terminem przedawnienia, o ile moment rozpoczęcia biegu tego terminu i jego długość nie czynią praktycznie niemożliwym lub nadmiernie utrudnionym korzystania przez konsumenta z prawa do żądania stosownych zwrotów opłat. Podział kosztów Trybunał wskazał, że podział kosztów postępowania sądowego przed sądami krajowymi jest materią objętą autonomią proceduralną państw członkowskich, z zastrzeżeniem poszanowania zasad równoważności i skuteczności. Trybunał orzekł, że art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 oraz zasadę skuteczności należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie uregulowaniom pozwalającym na obciążenie konsumenta częścią kosztów postępowania, stosownie do wysokości kwot nienależnie zapłaconych, które zostały mu zwrócone w wyniku stwierdzenia nieważności warunku umownego ze względu na jego nieuczciwy charakter, jeśli takie uregulowania stanowią istotną przeszkodę mogącą zniechęcić konsumentów do korzystania z przyznanego przez dyrektywę 93/13 prawa do skutecznej kontroli sądowej potencjalnie nieuczciwego charakteru warunków umownych. Komentarz Niniejszy wyrok to swoiste kompendium poglądów Trybunału dotyczących różnych aspektów klauzul abuzywnych w umowach kredytowych. W niniejszym wyroku Trybunał odniósł się m.in. do restytucji kosztów ustanowienia i wykreślenia hipoteki poniesionych przez konsumenta w przypadku uznania przez sąd krajowy postanowienia umowy za abuzywne. Zdaniem TS jeśli prawo krajowe państwa członkowskiego dopuszcza jedynie częściowa restytucje tych kosztów na rzez konsumenta są zgodne z unijnym prawem, a zwłaszcza z art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13. Trybunał dokonał również wykładni pojęć „główny przedmiot” i „cena” w rozumieniu art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 i podkreślił, że nie można ich utożsamiać z pojęciem „całkowity koszt kredytu ponoszony przez konsumenta” w rozumieniu art. 3 lit. g) dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/48/WE z 23.4.2008 r. w sprawie umów o kredyt konsumencki. W konsekwencji TS uznał, że prowizja za udzielenie kredytu nie może zostać uznana za podstawowe świadczenie kredytu hipotecznego, tylko ze względu na fakt, że jest uwzględniona w jego całkowitym koszcie. Rozpatrując wymóg przejrzystości uregulowany w art. 5 dyrektywy 93/13 TS powalał się na swoje dotychczasowe orzecznictwo. Trybunał podkreślił, że nie można zawężać jego rozumienia jedynie do zrozumiałości warunków pod względem formalnym i gramatycznym. Tym samym interpretując art. 385 § 1 KC należy ocenić przede wszystkim, czy konsument zrozumiał konsekwencje ekonomiczne wynikając z umowy kredytu. Wyrok TS z 16.7.2020 r., Caixabank, C-224/19 i C-259/19
Trybunał podkreśla konieczność przestrzegania przepisów dotyczących klauzul abuzywnych w umowach kredytowych, w tym restytucji kosztów, oceny jasności warunków umownych oraz równowagi praw i obowiązków stron umowy. Wyrok TS stanowi istotne źródło wykładni dla sądów krajowych w sprawach dotyczących umów kredytowych.