Transgraniczne dziedziczenie

Spadkodawca może określić w testamencie właściwość prawa odmiennie niż wynika to z rozporządzenia Nr 650/2012. Artykuł przedstawia szczegółową analizę sprawy spadkowej o skutkach transgranicznych, w tym kwestie jurysdykcji, prawa właściwego oraz wyboru sądu. Trybunał wskazał, że decyzje dotyczące dziedziczenia powinny uwzględniać wolę spadkodawcy i umowy między potencjalnymi spadkobiercami.

Tematyka: transgraniczne dziedziczenie, rozporządzenie Nr 650/2012, jurysdykcja, prawo właściwe, spadkodawca, spadkobiercy, Trybunał Europejski, wybór sądu, umowa prorogacyjna, TS E. E. (Prawo właściwe dla dziedziczenia)

Spadkodawca może określić w testamencie właściwość prawa odmiennie niż wynika to z rozporządzenia Nr 650/2012. Artykuł przedstawia szczegółową analizę sprawy spadkowej o skutkach transgranicznych, w tym kwestie jurysdykcji, prawa właściwego oraz wyboru sądu. Trybunał wskazał, że decyzje dotyczące dziedziczenia powinny uwzględniać wolę spadkodawcy i umowy między potencjalnymi spadkobiercami.

Spadkodawca może określić w testamencie właściwość prawa odmiennie niż wynika to z rozporządzenia Nr
650/2012.
Stan faktyczny
E.E. jest obywatelem litewskim. Jego matka, również obywatelka litewska, zawarła związek małżeński z K.-D.E.,
obywatelem niemieckim, a następnie przeprowadziła się z E.E. do męża, do RFN. W 2013 r. matka E.E. sporządziła
testament przed notariuszem w Godlewie (Litwa), wyznaczając E.E. jako spadkobiercę pod tytułem ogólnym.
W chwili śmierci matki E.E., która nastąpiła w Niemczech, mieszkanie w Kownie, była wpisana do rejestru
nieruchomości pod nazwiskiem zmarłej. W 2017 r. E.E. zwrócił się do notariusza prowadzącego kancelarię w Kownie
z wnioskiem o wszczęcie postępowania spadkowego i wydanie poświadczenia dziedziczenia. Jednakże notariusz
odmówił sporządzenia poświadczenia wskazując, że za miejsce zwykłego pobytu zmarłej w chwili jej śmierci
w rozumieniu art. 4 rozporządzenia (UE) Nr 650/2012 Parlamentu Europejskiego i Rady z 4.7.2012 r. w sprawie
jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów
urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego
(Dz.Urz. L z 2012 r. Nr 201, s. 107 ze spr.) należy uznać RFN. E.E. zaskarżył odmowę dokonania czynności
notarialnej przez notariusza do sądu rejonowego w Kownie.
Stanowisko TS
Pojęcie „sprawy spadkowej mającej skutki transgraniczne”
Z motywów 1 i 7 rozporządzenia Nr 650/2012 wynika, że zasadniczym celem tego rozporządzenia jest ułatwienie
prawidłowego funkcjonowania rynku wewnętrznego poprzez usuwanie przeszkód w swobodnym przepływie osób,
które napotykają obecnie trudności w wykonywaniu przysługujących im praw w zakresie spraw spadkowych
mających skutki transgraniczne. Zgodnie z motywem 67 tego rozporządzenia ma ono na celu szybkie, łatwe
i skuteczne załatwienie sprawy spadkowej mającej takie skutki. W celu ustalenia, czy dziedziczenie wykazuje te
skutki, a w konsekwencji należy do zakresu stosowania rozporządzenia Nr 650/2012 rzecznik generalny stwierdził
w pkt 34 opinii, że należy ustalić po pierwsze, państwo członkowskie miejsca zwykłego pobytu zmarłego w chwili
śmierci, a po drugie, czy miejsce to może zostać wskazane w innym państwie członkowskim ze względu na
umiejscowienie innego elementu dotyczącego dziedziczenia w innym państwie członkowskim niż państwo ostatniego
miejsca zwykłego pobytu zmarłego.
Trybunał wskazał, że w rozporządzeniu Nr 650/2012 nie zdefiniowano pojęcia „miejsce zwykłego pobytu zmarłego
w chwili śmierci” w rozumieniu tego rozporządzenia. Jednakże zgodnie z motywem 23 tego rozporządzenia
ustalenia miejsca zwykłego pobytu dokonuje organ zajmujący się sprawą spadkową i w tym celu powinien
uwzględnić zarówno fakt, że główny łącznik stanowi zwykłe miejsce pobytu zmarłego w chwili śmierci, jak i ogół
okoliczności życia zmarłego w latach poprzedzających jego śmierć i w chwili jego śmierci, biorąc pod uwagę
wszystkie istotne elementy faktyczne, w szczególności czas trwania oraz regularność obecności zmarłego w danym
państwie oraz warunki, a także powody tej obecności. Tak ustalone miejsce zwykłego pobytu powinno wykazywać
ścisły i stabilny związek dziedziczenia z danym państwem. W motywie 24 tego rozporządzenia przywołano
sytuacje, w których ustalenie miejsca zwykłego pobytu może się okazać skomplikowane. Zdaniem TS organ
zajmujący się sprawą spadkową musi ustalić miejsce zwykłego pobytu zmarłego w oparciu o ocenę wszystkich
okoliczności danego przypadku w jednym tylko państwie członkowskim.
Z orzecznictwa Trybunału wynika, że sprawa spadkowa ma skutki transgraniczne, gdy dziedziczenie dotyczy
składników majątku znajdujących się w kilku państwach członkowskich, a w szczególności w państwie członkowskim
innym niż państwo członkowskie miejsca zwykłego pobytu zmarłego (wyrok Oberle, pkt 32). Ponadto, rozporządzenie
Nr 650/2012 odnosi się w sposób niewyczerpujący do innych okoliczności, które mogą wskazywać na istnienie
sprawy spadkowej obejmującej kilka państw członkowskich. Rzecznik generalny stwierdził w pkt 65 opinii, że szereg
spójnych przesłanek, takich jak wymienione w motywach 23 i 24 rozporządzenia Nr 650/2012 oraz wskazanych
w szczególności w pkt 38 i 39 niniejszego wyroku, może – z zastrzeżeniem ustaleń, których dokonanie należy do
sądu odsyłającego – prowadzić do wniosku, że sprawa spadkowa, taka jak będąca przedmiotem postępowania
głównego, mająca skutki transgraniczne, jest objęta zakresem stosowania rozporządzenia Nr 650/2012.
Trybunał orzekł, że rozporządzenie Nr 650/2012 należy interpretować w ten sposób, że pojęcie „sprawy
spadkowej mającej skutki transgraniczne” obejmuje sytuację, w której zmarły, będący obywatelem państwa
członkowskiego, w chwili śmierci zamieszkiwał w innym państwie członkowskim, lecz nie zerwał więzi
łączących go z pierwszym z tych państw członkowskich, w którym znajdują się składniki majątku należące



do masy spadkowej, podczas gdy osoby, które mogłyby zostać powołane do dziedziczenia, mają miejsce
zamieszkania w tych dwóch państwach. Ostatnie miejsce zwykłego pobytu zmarłego w rozumieniu tego
rozporządzenia powinno zostać ustalone przez organ zajmujący się sprawą spadkową w jednym z tych
państw członkowskich.
Ustalenie sądu właściwego w sprawach spadkowych
W art. 4 rozporządzenia Nr 650/2012 ustanowiono zasadę ogólną, w myśl której jurysdykcję do orzekania co do
ogółu spraw dotyczących spadku mają sądy państwa członkowskiego, w którym zmarły miał swoje miejsce zwykłego
pobytu w chwili śmierci. Natomiast art. 5 ust. 1 tego rozporządzenia zawiera przepisy stanowiące odstępstwo od tej
zasady ogólnej i stwarza stronom postępowania spadkowego możliwość uzgodnienia, że wyłączną jurysdykcję do
orzekania w sprawie dotyczącej spadku mają sąd lub sądy innego państwa członkowskiego niż wynikałoby to
z zastosowania kryteriów ustanowionych w tym rozporządzeniu. Zgodnie z art. 5 ust. 1 rozporządzenia Nr 650/2012
strony postępowania mogą umówić się, że sądy państwa członkowskiego, którego prawo zostało wybrane przez
zmarłego jako regulujące dziedziczenie po nim zgodnie z art. 22 tego rozporządzenia mają wyłączną jurysdykcję do
orzekania w przedmiocie ogółu spraw dotyczących spadku. W art. 5 ust. 2 i art. 7 rozporządzenia Nr 650/2012
uściślono wymogi formalne, które muszą zostać spełnione, aby umowa prorogacyjna była ważna.
W ocenie TS z akt niniejszej sprawy nie wynika, aby strony postępowania spadkowego zawarły umowę zgodnie
z ww. wymogami w celu przyznania wyłącznej jurysdykcji sądom litewskim, jednak sąd odsyłający wskazuje, że
żyjący małżonek zmarłej, obywatelstwa niemieckiego, mieszkający z nią w chwili śmierci, wyraził zgodę na taką
jurysdykcję.
Rzecznik generalny stwierdził w pkt 121 opinii, że do sądu odsyłającego należy ustalenie, czy takie oświadczenie ma
w postępowaniu głównym skutek polegający na przyznaniu sądowi jurysdykcji w rozumieniu art. 7 lit. c)
rozporządzenia Nr 650/2012.
Z motywu 29 rozporządzenia Nr 650/2012 wynika, że to rozporządzenie nie powinno być interpretowane w ten
sposób, że uniemożliwia stronom polubowne uregulowanie dziedziczenia, poza jakimkolwiek sporem, w wybranym
przez nie państwie członkowskim, w przypadku gdy zezwala na to prawo tego państwa członkowskiego i nawet jeśli
prawem właściwym dla dziedziczenia nie jest prawo tego państwa. Trybunał stwierdził, że zgodnie z art. 22 ust. 1
akapit pierwszy tego rozporządzenia każdy może dokonać wyboru prawa państwa, którego obywatelstwo
posiada w chwili dokonywania wyboru lub w chwili śmierci, jako prawa, któremu podlega ogół spraw
dotyczących jego spadku. Ponadto art. 22 ust. 2 uściśla, że wybór prawa powinien być wyraźnie dokonany
w oświadczeniu w formie rozrządzenia na wypadek śmierci lub powinien wynikać z postanowień takiego
rozrządzenia.
Komisja podkreślała, że art. 22 ust. 2 rozporządzenia Nr 650/2012 należy odczytywać w świetle jego motywu 39,
zgodnie z którym wybór prawa może wynikać z treści rozrządzenia na wypadek śmierci, w szczególności gdy zmarły
poczynił odniesienie do konkretnych przepisów prawa państwa swojego obywatelstwa.
W badanej sprawie, biorąc pod uwagę, że prawo litewskie jest prawem państwa członkowskiego, którego
obywatelstwo posiadała zmarła w chwili śmierci, zdaniem TS, to prawo mogło zostać ważnie wybrane zgodnie z art.
22 ust. 1 rozporządzenia Nr 650/2012. Trybunał wskazał, że do sądu odsyłającego należy zweryfikowanie, czy wybór
ten wynika z postanowień testamentu, którego dotyczy postępowanie główne zgodnie z art. 22 ust. 2 tego
rozporządzenia.
Trybunał orzekł, że art. 4, 5, 7, 22 i 83 ust. 2 i 4 rozporządzenia Nr 650/2012 należy interpretować w ten
sposób, że wola spadkodawcy oraz umowa między osobami, które mogłyby zostać powołane do
dziedziczenia, mogą prowadzić do określenia sądu właściwego w sprawach spadkowych i do stosowania
prawa spadkowego państwa członkowskiego innego niż wynikałoby to z zastosowania kryteriów
ustanowionych w tym rozporządzeniu.

Komentarz
W uzasadnieniu niniejszego wyroku Trybunał analizuje szereg zagadnień powiązanych z transgranicznym
dziedziczeniem, w tym zwłaszcza zakres uprawnienia spadkodawcy do wyboru sądu i prawa właściwego. Zgodnie
z zasadą ogólną uregulowaną w rozporządzeniu Nr 650/2012 jurysdykcję do orzekania co do ogółu spraw
dotyczących spadku mają sądy państwa członkowskiego, w którym zmarły miał swoje miejsce zwykłego pobytu
w chwili śmierci. Trybunał podkreślił, że niezależnie do stopnia skomplikowania danej sprawy organ zajmujący się
sprawą spadkową powinien ustalić miejsce zwykłego pobytu zmarłego w jednym tylko państwie członkowskim.
W ocenie Trybunału wola spadkodawcy oraz umowa między osobami, które mogłyby zostać powołane do
dziedziczenia, mogą decydować o stosowaniu prawa spadkowego państwa członkowskiego innego niż wynikałoby to
z zastosowania kryteriów ustanowionych w rozporządzeniu Nr 650/2012.

Wyrok TS z 16.7.2020 r., E. E. (Prawo właściwe dla dziedziczenia), C-80/19





Trybunał Europejski podkreślił, że spadkodawca może decydować o stosowaniu prawa spadkowego państwa członkowskiego innego niż wynikałoby to z kryteriów ustanowionych w rozporządzeniu Nr 650/2012. Wyrok TS z 16.7.2020 r., E. E. (Prawo właściwe dla dziedziczenia), C-80/19, stanowi istotne rozstrzygnięcie dla transgranicznego dziedziczenia.