Odrębność roszczenia o uznanie postanowienia umowy za niewiążące od ustalenia nieważności umowy.

Tematyka: sąd najwyższy, umowa, nieważność, konsumenci, niedozwolone postanowienia, ochrona konsumenta, abuzywność klauzul, umowa kredytu hipotecznego, III CZP 87/19, SN, art. 3851 KC

Żądanie uznania postanowienia wzorca umowy za niewiążące konsumenta (art. 385 1 KC) nie jest tożsame ani
nie zawiera się w żądaniu ustalenia nieważności umowy (art. 58 KC) – podjął uchwałę Sąd Najwyższy (III CZP
87/19)
Opis stanu faktycznego
Powodowie L.D. i A.D. wnieśli o uznanie za nieważną w całości umowy kredytu hipotecznego, którą jako konsumenci
zawarli z (...) Bankiem Spółką Akcyjną w W., a to na mocy art. 58 § 1 KC, z uwagi na jej sprzeczność z art. 69 ust. 1
i 2 PrBank, art. 358, art. 3531 i art. 3851 KC.
Stanowisko SO i SA
Sąd Okręgowy oddalił powództwo uznając, że umowa łącząca strony nie jest dotknięta wadami mogącymi skutkować
jej nieważnością na podstawie art. 58 § 1 KC.
Przy rozpoznawaniu apelacji powodów powstało zagadnienie prawne, które Sąd Apelacyjny przedstawił do
rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu: „czy w sprawie między konsumentem a Bankiem o ustalenie nieważności
w całości - umowy kredytu hipotecznego formalnie zawartego w walucie obcej (CHF) a wypłaconego i spłacanego
w walucie polskiej, Sąd w ramach postępowania apelacyjnego - w sytuacji ustalenia, że część postanowień umowy
stanowi niedozwolone postanowienia umowne w rozumieniu art. 3851 KC może w świetle art. 321 § 1 KPC orzec, iż
tylko określone postanowienia umowy (a nie cała umowa) są bezskuteczne lub nieważne?”
Stanowisko SN
Po rozpoznaniu powyższego zagadnienia prawnego Sąd Najwyższy podjął uchwałę, zgodnie z którą żądanie
uznania postanowienia wzorca umowy za niewiążące konsumenta (art. 385 1 KC) nie jest tożsame ani nie
zawiera się w żądaniu ustalenia nieważności umowy (art. 58 KC). Podkreślił, że państwa członkowskie
zobowiązane są do ustalenia ogólnych kryteriów oceny nieuczciwego charakteru warunków umowy, wskazując
przykładowo na takie postanowienia, które należy uznać za nieuczciwe i zobowiązuje do stworzenia w prawach
krajowych systemu środków ochrony konsumenta, któremu zawierający z nim umowę przedsiębiorca narzuca
nieuczciwe warunki, nie negocjując postanowień mowy indywidualnie. Skutkiem tego ma być sporządzanie umów
w obrocie konsumenckim prostym i zrozumiałym językiem, tak aby konsument miał faktycznie możliwość zapoznania
się ze wszystkimi warunkami umowy przed jej zawarciem, z zastrzeżeniem, że wątpliwości, które następnie
powstaną na tle ich stosowania będą interpretowane na jego korzyść. Zawarte w umowie nieuczciwe klauzule
nie będą wiążące dla konsumenta, przy zagwarantowaniu jednak, że umowa będzie obowiązywała strony, jeżeli po
wyłączeniu z niej nieuczciwych warunków może nadal obowiązywać. Tym samym, badanie postanowień umowy
z urzędu przez sąd nakierowane na ustalenie, czy nie mają one nieuczciwego charakteru, jest też
postrzegane jako czynnik odstraszający, skłaniający do zaprzestania stosowania nieuczciwych praktyk.
W konsekwencji sądowe stwierdzenie nieuczciwego charakteru postanowienia umownego powinno co do zasady
prowadzić do określenia takiej sytuacji prawnej i faktycznej konsumenta, w jakiej znajdowałby się on w braku
zastrzeżenia w umowie niedozwolonej klauzuli. I w tym zakresie SN podkreślił, że umowa, do której wprowadzone
zostały niedozwolone klauzule, powinna w zasadzie nadal obowiązywać, bez jakiejkolwiek innej zmiany niż
wynikająca z usunięcia z niej nieuczciwych klauzul, jeżeli takie dalsze jej obowiązywanie jest możliwe zgodnie
z zasadami prawa krajowego, co sąd krajowy jest zobowiązany ocenić. W art. 3851 § 2 KC ustawodawca określił
skutki wprowadzenia do umowy niedozwolonego postanowienia. Stwierdził mianowicie, że sankcją mającą
zastosowanie w takim przypadku jest bezskuteczność ex lege niedozwolonego postanowienia, przy założeniu,
że postanowienia określające główne świadczenia stron podlegają kontroli pod kątem abuzywności tylko
wtedy, gdy nie zostały sformułowane jednoznacznie. Pozostałe postanowienia umowne podlegają tego rodzaju
kontroli w każdym przypadku, gdy sąd ma wiedzę, że mowa zawarta została w relacji między przedsiębiorcą
i konsumentem.
Zgodnie z art. 3851 § 2 KC, jeżeli niedozwolone postanowienie umowne nie wiąże konsumenta, strony są związane
umową w pozostałym zakresie. Co do zasady zatem abuzywność niektórych postanowień umowy zawartej
przez przedsiębiorcę z konsumentem nie oznacza nieważności umowy. Stwierdzenie, że postanowienie
umowne ma cechy określone w art. 3851 § 1 KC i podlega sankcji określonej w art. 3851 § 2 KC, wyłącza
stosowanie w odniesieniu do umowy i tego postanowienia art. 58 § 3 KC. Nie ma jednak wątpliwości, że jeżeli
eliminacja niedozwolonego postanowienia umownego doprowadzi do takiej deformacji regulacji umownej, iż

na podstawie pozostałej jej treści nie da się odtworzyć praw i obowiązków stron, to nie można przyjąć,
strony pozostają związane pozostałą częścią umowy. Rozstrzygane zagadnienie prawne powstało bezpośrednio
na gruncie prawa procesowego i pozostaje w związku z zasadami ustalonymi przez ustawodawcę jako obowiązujące
w postępowaniu cywilnym, w którym poszukuje ochrony prawnej osoba powołująca się na roszczenia mające jej
przysługiwać stosownie do przepisów prawa materialnego.
Żądanie ustalenia, że powoda nie wiąże z pozwanym stosunek prawny mający mieć źródło w umowie, jest
oczywiście innym rodzajowo żądaniem niż zmierzające do ustalenia, że powoda wiąże z pozwanym stosunek
prawny ukształtowany umową, którego treść trzeba jednak określić z pominięciem pewnych jej postanowień
jako nieważnych albo bezskutecznych w stosunku do powoda. O braku tożsamości między tymi roszczeniami oraz
o tym, że żądanie ustalenia bezskuteczności umowy lub nieważności pewnych tylko jej postanowień nie zawiera się
w żądaniu ustalenia nieważności umowy decydują różnice między okolicznościami faktycznymi, których wystąpienie
w świetle obowiązującego prawa uzasadnia stwierdzenie, że strony nie zawarły ważnie umowy, od tych okoliczności,
których wystąpienie usprawiedliwia uznanie za nieważne tylko niektórych postanowień umowy lub stwierdzenie jej
bezskuteczności. Istotniejsze jest jednak to, że orzeczenia, o których tu mowa, prowadzą do zupełnie różnych
konsekwencji w sferze prawa materialnego, gdy chodzi o prawa i obowiązki spoczywające na stronach. Nie
do sądu, lecz do powoda należy opowiedzenie się za tymi konsekwencjami, które uważa za możliwie najlepiej
realizujące jego interesy.
Odebranie od konsumenta oświadczenia co do tego, jakie stanowisko zajmuje w związku z oceną sądu, że
pewne klauzule są abuzywne, powinno mieć miejsce jeszcze przed sądem pierwszej instancji. Poinformowany
o dostrzeżeniu abuzywności klauzul umownych powód może oświadczyć, że wprawdzie nie potwierdza związania się
klauzulami abuzywnymi, ale w jego ocenie ich nagromadzenie albo znaczenie dla umowy jest takie, że prowadzi do
nieważności umowy, w związku z czym powód zgłasza wyłącznie żądania mogące mu przysługiwać w związku
z nieważnością umowy.

Komentarz
W ocenie Sądu Najwyższego odpowiedź na przedstawione zagadnienie prawne wynika ze skutków
materialnoprawnych – nieważność umowy wprawdzie zwalnia z obowiązku jej wykonania, ale jednocześnie
wiąże się z koniecznością dokonania innego rodzaju rozliczeń niż te, które będą wynikać z umowy, której tylko
niektóre postanowienia zostaną uznane za dotknięte wadą nieważności. Istotne jest zatem, co szeroko omawia SN,
żeby ocena postanowień umowy jako niedozwolonych i znaczenie, jakie sąd jej przypisuje, zostało konsumentowi
ujawnione, a on sam został poinformowany o przysługujących mu w związku z tym uprawnieniach, z zastrzeżeniem,
iż jeśli tego nie uczyni, to będą one uznane za niewiążące go jako konsumenta, przy zachowaniu w miarę możliwości
związania pozostałymi postanowieniami umowy. Konsument wyraża bowiem swoje żądania w pozwie i jeśli zamierza
podważyć całą umowę, a nie tylko jej konkretne postanowienia, to obowiązany jest dać temu wyraz w żądaniu
petitum pozwu.

Uchwała Sądu Najwyższego z 15.9.2020 r., III CZP 87/19

Oceniając skutki materialnoprawne, Sąd Najwyższy wskazał, że nieważność umowy zwalnia z obowiązku jej wykonania, ale jednocześnie wymaga innego rodzaju rozliczeń. Konsument powinien być poinformowany o niedozwolonych postanowieniach umowy, aby móc podjąć decyzję co do dalszych działań.