Bezskuteczność umowy o kredyt walutowy - kredytobiorca i kredytodawca mają odrębne roszczenia o zwrot świadczeń

Tematyka: umowa kredytu, bezskuteczność, niedozwolone postanowienie, roszczenia o zwrot świadczeń, konsument, kredytodawca, Sąd Najwyższy, Rzecznik Finansowy, nieważność umowy kredytu

Niedozwolone postanowienie umowne (art. 3851 § 1 KC) jest od początku, z mocy samego prawa, dotknięte
bezskutecznością na korzyść konsumenta, który może udzielić następczo świadomej i wolnej zgody na to
postanowienie i w ten sposób przywrócić mu skuteczność z mocą wsteczną. Jeżeli bez bezskutecznego
postanowienia umowa kredytu nie może wiązać, konsumentowi i kredytodawcy przysługują odrębne
roszczenia o zwrot świadczeń pieniężnych spełnionych w wykonaniu tej umowy (art. 410 § 1 w zw. z art. 405
KC). Kredytodawca może żądać zwrotu świadczenia od chwili, w której umowa kredytu stała się trwale
bezskuteczna – stwierdził Sąd Najwyższy w uchwale, której nadał moc zasady prawnej
Co dalej z bezskuteczną umową?
Rzecznik Finansowy zwrócił się do Sądu Najwyższego o rozstrzygnięcie następującego zagadnienia prawnego:
Czy w przypadku stwierdzenia przez sąd nieważności umowy kredytu denominowanego lub indeksowanego
w walucie obcej lub uznania za niedozwolone postanowień umownych przewidujących indeksację kredytu
do waluty obcej, gdzie po usunięciu z niej postanowień niedozwolonych umowa kredytu nie może być dalej
wykonywana, stronom umowy przysługują roszczenia, o których mowa w przepisie art. 410 § 2 KC w zw.
z art. 405 KC? a w przypadku odpowiedzi pozytywnej na powyższe pytanie: c zy świadczenia nienależne stron
powstają w wyniku: odpadnięcia podstawy prawnej (condictio causa finita), czy też nieważności czynności
prawnej zobowiązującej do świadczenia (condictio sine causa)?
Rzecznik Finansowy wskazał, że co do zasady, świadczenie spełnione na podstawie niedozwolonego postanowienia
umowy kredytu powinno być kwalifikowane jako świadczenie nienależne w rozumieniu art. 410 § 2 KC (zob. wyrok
SN z 11.12.2019 r., V CSK 382/18,
; wyrok z 4.4.2019 r., III CSK 159/17,
). W uzasadnieniu wniosku
wskazano, że w orzecznictwie sądowym istnieje rozbieżność w wykładni prawa co do sposobu rozliczenia świadczeń
stron w razie uznania bezskuteczności abuzywnych postanowień umowy kredytu. Wiąże się ona z rozstrzygnięciem
zagadnienia, czy stwierdzona przez sąd nieważność umowy kredytu, z powodu oceny jej postanowień jako
sprzecznych z dobrymi obyczajami lub znacząco naruszających interesy konsumenta, powoduje stosowanie - do
wzajemnych rozliczeń stron na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu - teorii dwóch niezależnych
kondykcji, czy też teorii salda.
W myśl teorii salda, w razie upadku obustronnie wykonanej umowy wzajemnej należy uwzględniać saldo rozliczeń
pomiędzy stronami i uwzględniać roszczenie tylko tej strony, która pozostaje wzbogacona, po uwzględnieniu
wszystkich roszczeń stron. Założeniem teorii salda jest dokonywanie potrącenia wzajemnych roszczeń już
w momencie orzekania przez sąd w przypadku uznania nieważności umowy lub jej upadku w wyniku uznania
postanowień umownych za niedozwolone (zob. wyrok SO w Warszawie z 21.8.2020 r., XXV C 788/20,
; oraz
wyroku SO w Gorzowie Wielkopolskim z 27.1.2020 r., I C 416/16,
). Natomiast teoria kondycji opiera się na
przyjęciu, że każdej ze stron umowy kredytu przysługuje odrębne i niezależne roszczenie o zwrot spełnionych
świadczeń. Roszczenia te są w pełni autonomiczne, zatem każda ze stron umowy ma własne roszczenie -
kredytodawca o zwrot kwoty przekazanego kredytu, a kredytobiorca o zwrot świadczeń spełnionych na rzecz banku
w wykonaniu umowy kredytowej (zob. wyrok SA w Katowicach z 14.8.2020 r., I ACa 865/18,
; wyrok SA
w Białymstoku z 20.2.2020 r., I ACa 635/19,
; wyrok SA w Warszawie z 4.12.2019 r., I ACa 66/19,
).
Roszczenia o zwrot świadczeń
Sąd Najwyższy opowiedział się za tzw. teorią dwóch kondykcji podkreślając, że z akres uchwały był
determinowany wnioskiem Rzecznika Finansowego oraz wskazał, że chociaż u chwała dotyczy wykładni
prawa krajowego, to została podjęta z uwzględnieniem wiążących wskazówek wynikających z dyrektywy
Rady 93/13/EWG z 5.4.1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.Urz. L
z 1993 r. Nr 95, s. 29) i orzecznictwa TSUE. Jak wyjaśniono, niedozwolone postanowienie umowne należy co
do zasady uznać za nigdy nie istniejące, w związku z czym nie może ono wywoływać skutków wobec
konsumenta, a zapłacone na jego podstawie kwoty są nienależne i podlegają restytucji. Jednakże konsument
może sprzeciwić się wyłączeniu niedozwolonego postanowienia, udzielając na nie dobrowolnej i świadomej
zgody. Działanie sankcji z mocy prawa sprawia, że sąd ma obowiązek uwzględnić ją z urzędu, a jej stwierdzenie ma
charakter deklaratywny. Umowa, która nie może wiązać bez niedozwolonego postanowienia jest w całości
bezskuteczna, a w konsekwencji tak konsument, jak i kredytodawca mogą żądać zwrotu świadczeń spełnionych na
jej podstawie jako nienależnych.

Sąd Najwyższy podkreślił, że roszczenia stron mają charakter odrębny, zatem nie ulegają automatycznie
wzajemnej kompensacji i konsument może żądać zwrotu w całości spłaconych rat kredytu niezależnie od
tego, czy i w jakim zakresie jest dłużnikiem banku z tytułu zwrotu nienależnie otrzymanej kwoty kredytu (zob.
uchwała SN z 16.2.2021 r., III CZP 11/20,
). Natomiast kredytodawca może żądać zwrotu swego
świadczenia dopiero od chwili, w której umowa kredytu stała się trwale bezskuteczna, do tego bowiem czasu
jej skuteczność pozostaje w zawieszeniu na korzyść konsumenta, zaś w czasie tego zawieszenia
przedawnienie roszczenia restytucyjnego kredytodawcy nie może rozpocząć biegu. Jak wyjaśniono, całkowita
bezskuteczność umowy kredytu staje się definitywna dopiero w chwili, gdy należycie poinformowany
o niedozwolonym charakterze postanowienia, bez którego umowa nie może wiązać, i jego konsekwencjach
konsument nie wyraził świadomej i wolnej zgody na to postanowienie, a w sytuacji gdy utrzymanie umowy jest
możliwe po jej uzupełnieniu, w momencie gdy kredytobiorca sprzeciwił się temu uzupełnieniu. W uzasadnieniu
uchwały wyjaśniono, że należyte poinformowanie konsumenta ma miejsce wówczas, gdy udzielono mu w sposób
obiektywny i wyczerpujący informacji o konsekwencjach prawnych, jakie może pociągnąć za sobą bezskuteczność
niedozwolonego postanowienia, w tym o będącej jego następstwem bezskuteczności całej umowy i jej
konsekwencjach. Podkreślając znaczenie wartości jaką jest pewność prawa, Sąd Najwyższy stwierdził, że brak
zgody konsumenta to nie tylko sytuacja, w której wyraźnie zgody tej odmówił, ale również jeśli nie wyraził jej
w rozsądnym czasie od udzielenia mu należytej informacji. W takim też tylko czasie może sprzeciwić się udzieleniu
mu ochrony przed definitywną bezskutecznością umowy.
Uchwała SN (7) z 7.5.2021 r., III CZP 6/21,