Zastosowanie klauzuli nadużycia prawa podmiotowego

Art. 5 KC znajduje zastosowanie, gdy korzystanie z określonego prawa podmiotowego jest sprzeczne z zasadami w nim zawartymi. Sprawa dotyczy zalewania gruntów rolnych powoda przez działania miasta, co skutkowało szkodą. Sąd Apelacyjny zmienił wyrok, uzasadniając, że zarzut przedawnienia nie jest nadużyciem prawa podmiotowego.

Tematyka: art. 5 KC, nadużycie prawa podmiotowego, przedawnienie roszczeń, zasady współżycia społecznego, społeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa

Art. 5 ustawy z 23.4.1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1740; dalej: KC) znajduje zastosowanie
w sytuacji, gdy osobie uprawnionej przysługuje określone prawo podmiotowe, lecz w świetle oceny danego
stanu faktycznego i przy uwzględnieniu treści konkretnej normy prawnej korzystanie przez nią z tego prawa
pozostaje w sprzeczności z zasadami wskazanymi w tym przepisie.
Opis stanu faktycznego
Pozwem z 25.10.2016 r. A.S. wniósł o zasądzenie na swoją rzecz od Miasta S. kwoty 1 286 075 zł wraz z odsetkami
ustawowymi od dnia wniesienia pozwu tytułem odszkodowania za szkodę powstałą wskutek wydania decyzji
Prezydenta Miasta S. o warunkach zabudowy z 14.4.2007 r. W uzasadnieniu wywiedzionego roszczenia powód
wskazał, iż decyzja administracyjna z 14.4.2007 r. stanowiła podstawę rozpoczęcia robót budowlanych w 2008 r. na
działkach sąsiadujących z działką powoda, które to następnie spowodowały zalewanie gruntów rolnych A.S.
W wyniku nadmiaru wody plony uległy całkowitemu zniszczeniu. Sytuacja taka powtarza się co roku od 2008 r.
W pozwie powód wskazał szczegółowo rodzaj i wartość szkody powstałej w poszczególnych latach. Dodano nadto,
że do chwili obecnej powód nie może prowadzić na swoim gruncie efektywnej produkcji rolnej, którą prowadził przed
wydaniem decyzji o warunkach zabudowy nr (...) dla działki nr (...). Gmina Miasto S. wniosła o oddalenie powództwa
w całości.
Sąd Okręgowy w Szczecinie zasądził od pozwanej Gminy Miasto S. na rzecz powoda A.S. kwotę 1 264 970 zł. Na
skutek apelacji strony pozwanej Sąd Apelacyjny w Szczecinie zmienił wyrok w ten sposób, że oddalił powództwo.
Z uzasadnienia Sądu
W ocenie sądu odwoławczego słuszne okazały się przede wszystkim te zarzuty skarżącej, które dotyczyły naruszenia
przez sąd pierwszej instancji przepisów prawa materialnego związanych z podniesionym przez pozwanego zarzutem
przedawnienia. Sąd Okręgowy na skutek wadliwego zastosowania art. 5 KC błędnie bowiem przyjął, że powyższy
zarzut nie może zostać uwzględniony z uwagi na to, że jego podniesienie stanowi nadużycie prawa podmiotowego.
Na wstępie wskazać trzeba, że zgodnie z treścią art. 117 § 1 i 2 KC „z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych
w ustawie, roszczenia majątkowe ulegają przedawnieniu. Po upływie terminu przedawnienia ten, przeciwko komu
przysługuje roszczenie, może uchylić się od jego zaspokojenia, chyba że zrzeka się korzystania z zarzutu
przedawnienia. Jednakże zrzeczenie się zarzuty przedawnienia przed upływem terminu jest nieważne”.
Roszczenie dochodzone w niniejszej sprawie ma charakter roszczenia majątkowego, a tym samym – z uwagi na brak
przepisów szczególnych wyłączających możliwość przedawnienia się tego rodzaju roszczeń – podlega ono
przedawnieniu.
W niniejszej sprawie strona powodowa dochodziła roszczenia odszkodowawczego przewidzianego w art. 63 ust. 2
w związku z art. 36 ust. 1 pkt 1 ustawy z 27.3.2003 r. o zagospodarowaniu i planowaniu przestrzennym (t.j. Dz.U.
z 2021 r. poz. 741; dalej: PlanZagospU). Podkreślić należy, że nie istnieje przepis szczególny ustalający termin
przedawnienia tego rodzaju roszczeń w sposób odmienny niż przewidziany w art. 118 KC. Podkreślić należy, że
w badanej sprawie nie ma zastosowania zwłaszcza art. 4421 KC z uwagi na to, że roszczenie o naprawienie szkody
na podstawie art. 63 ust. 2 w związku z art. 36 ust. 1 pkt 1 PlanZagospU nie wynika z czynu niedozwolonego.
Tym samym w badanej sprawie sąd pierwszej instancji zasadnie uznał, że roszczenie powoda przedawnia się na
zasadach przewidzianych w art. 118 KC.
Sąd odwoławczy podziela także stanowisko Sądu Okręgowego, że powyższe roszczenie związane jest
z prowadzeniem przez powoda działalności gospodarczej.
W rozpoznawanej sprawie jest bezsporne, że powód w dacie powstania szkody, z której wywodzi swoje roszczenie,
prowadził gospodarstwo rolne nastawione na uprawy warzyw i kwiatów przeznaczonych do sprzedaży rynkowej. Nie
stanowi także przedmiotu sporu, że w ramach powyższej działalności wykorzystywał nieruchomość położoną przy ul.
(...) w S., oznaczoną w ewidencji gruntów jako działka nr (...). Według twierdzeń samego powoda poniesiona przez
niego szkoda wiązała się z niemożnością korzystania z tej nieruchomości zgodnie z jej przeznaczeniem rolniczym
z uwagi na to, że wydana przez organ pozwanej gminy decyzja o warunkach zabudowy doprowadziła do zmiany
stosunków wodnych na nieruchomości sąsiedniej i w konsekwencji do zalewania prowadzonych przez niego upraw.
(…)

Sąd Apelacyjny nie podzielił jednocześnie stanowiska sądu pierwszej instancji, że podniesienie przez pozwaną
zarzutu przedawnienia stanowi nadużycie przysługującego jej uprawnienia.
Społeczno - gospodarcze przeznaczenie prawa
Zgodnie z dyspozycją art. 5 KC – „nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno -
gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. takie działanie lub zaniechanie
nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony”. W doktrynie i judykaturze prawa cywilnego
przyjmuje się, że sąd na podstawie art. 5 KC może nie uwzględnić zarzutu przedawnienia, jakkolwiek może to
nastąpić w sytuacjach szczególnych.
Na wstępie zauważyć trzeba, że artykuł 5 KC znajduje zastosowanie w sytuacji, gdy osobie uprawnionej przysługuje
określone prawo podmiotowe, lecz w świetle oceny danego stanu faktycznego i przy uwzględnieniu treści konkretnej
normy prawnej korzystanie przez nią z tego prawa pozostaje w sprzeczności z zasadami wskazanymi w tym
przepisie. Do powyższych zasad ustawodawca zalicza zasady współżycia społecznego oraz społeczno-gospodarcze
przeznaczenie prawa. Podkreślić należy, że treść zasad współżycia społecznego nie jest zdefiniowana.
W piśmiennictwie prawniczym i orzecznictwie podkreśla się, że przy uwzględnieniu, iż RP jest demokratycznym
państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej (art. 2 Konstytucji RP), należy przyjąć,
że odwołanie się do zasad współżycia społecznego oznacza odwołanie się do idei słuszności w prawie i do
powszechnie uznawanych wartości w kulturze naszego społeczeństwa. Ujmując rzecz ogólnie, można przyjąć, że
przez zasady współżycia społecznego należy rozumieć podstawowe zasady etycznego i uczciwego postępowania.
Zarzut przedawnienia
Podkreślić należy, że ustalenie trzyletniego terminu przedawnienia roszczeń związanych z prowadzeniem
działalności gospodarczej ma służyć bezpieczeństwu obrotu gospodarczego i zapobiegać dochodzeniu roszczeń
przez przedsiębiorców po zbyt długim okresie, albowiem zakłada się, że przedsiębiorcy jako podmioty prowadzące
w sposób zawodowy i zarobkowy daną działalność powinni mieć świadomość, jakie czynności należy podjąć celem
skutecznego dochodzenia przysługujących im roszczeń.
Podkreślić trzeba, że skorzystanie z zarzutu przedawnienia formą realizacji prawa podmiotowego służącego każdej
stronie sporu prowadzonego przed sądem. Jedynie odwołanie się przez oponenta takiego zarzutu do takich,
udowodnionych przez niego okoliczności faktycznych, które w sposób jednoznaczny wskazują, że powołujący zarzut
przedawnienia swoim nagannym, z punktu widzenia zasad lojalnego postępowania wobec kontrahenta działaniem,
doprowadził do sytuacji, w której druga strona nie mogła dochodzić roszczenia w odpowiednim czasie bez obawy
narażenia się na ten zarzut, mogłoby pozwolić na stwierdzenie, że rzeczywiście skorzystanie z tego zarzutu stanowi
nie zasługujące na ochronę nadużycie i wobec tego sąd mógłby go nie uwzględnić z tej właśnie przyczyny. Dopiero
wykazanie takiego szczególnie nagannego zachowania uczynić by mogło aktualnym podjęcie oceny, czy
skorzystanie z dobrodziejstwa wynikającego z tego zarzutu da się pogodzić ze społeczno - gospodarczym
przeznaczeniem instytucji przedawnienia roszczeń majątkowych. W rozpoznawanej sprawie – wbrew stanowisku
sądu pierwszej instancji - nie zaistniały żadne tego rodzaju szczególne okoliczności.

Komentarz
Sąd Apelacyjny, odmiennie niż uczynił to Sąd Okręgowy, przyjął, że powód od chwili zalania jego upraw w styczniu
2008 r. był świadomy zaistnienia szkody, a zarazem wiązał tę szkodę z naruszeniem stosunków wodnych na skutek
inwestycji prowadzonej na nieruchomościach sąsiednich na podstawie decyzji o warunkach zabudowy z 14.4.2007 r.
W ocenie Sądu odwoławczego był więc świadomy zaistnienia przesłanek warunkujących dochodzenie
przedmiotowego roszczenia. Tym samym, Sąd nie uwzględnił niedopuszczalności zarzutu przedawnienia opartego
na przepisie art. 5 KC i uznał, że w niniejszej sprawie brak podstaw do przyjęcia, że podniesienie przez pozwaną
zarzutu przedawnienia pozostaje w sprzeczności z tak rozumianymi zasadami współżycia społecznego lub ze
społeczno – gospodarczym przeznaczeniem powyższego prawa.

Wyrok SA w Szczecinie z 20.4.2021 r., I ACa 470/20

Sąd Apelacyjny uznał, że powód świadomie dochodził roszczenia i nie naruszył zasad współżycia społecznego ani społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa. W konsekwencji, zarzut przedawnienia nie został uwzględniony. Wyrok SA w Szczecinie z 20.4.2021 r., I ACa 470/20.