Zadośćuczynienie dla najbliższych za zerwane więzi

Ustawodawca wprowadził do KC możliwość dochodzenia zadośćuczynienia za zerwanie więzi rodzinnej w przypadku ciężkiego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia. Nowe przepisy weszły w życie 19.9.2021 r. Nowelizacja KC ma na celu uregulowanie odpowiedzialności cywilnej za krzywdę najbliższych członków rodziny poszkodowanego. Orzecznictwo sądów wyraża zgodę na przyznanie zadośćuczynienia za krzywdę osobom najbliższym poszkodowanego.

Tematyka: zadośćuczynienie, więź rodzinna, KC, odpowiedzialność cywilna, krzywda, ciężkie uszkodzenie ciała, rozstrój zdrowia, orzecznictwo, sąd, nowelizacja

Ustawodawca wprowadził wprost do KC dobro osobiste w postaci więzi rodzinnej i daje podstawę prawną do
dochodzenia zadośćuczynienia za sprzeczną z prawem ingerencję w to dobro. Przepis art. 4462 KC, zgodnie
z którym: „W razie ciężkiego i trwałego uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia, skutkującego
niemożnością nawiązania lub kontynuowania więzi rodzinnej, sąd może przyznać najbliższym członkom
rodziny poszkodowanego odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę.”
wchodzi w życie 19.9.2021 r.
Nowelizacja KC
Przepis ten dodany został do KC na podstawie art. 1 ustawy z 24.6.2021 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny (Dz.U.
z 2021 r. poz. 1509; dalej: ZmKC21). Vacatio legis to 1 miesiąc od dnia ogłoszenia w Dz.U.
Zgodnie z przepisem art. 2 ZmKC21 „Do zdarzeń, których skutkiem jest niemożność nawiązania lub kontynuowania
więzi rodzinnej przez najbliższych członków rodziny z poszkodowanym z powodu wyrządzenia u niego ciężkiego
i trwałego uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia, powstałych przed dniem wejścia w życie niniejszej
ustawy, stosuje się przepis art. 4462 KC.
Ustawodawca wskazał zatem wprost, że zadośćuczynienie związane z zerwaniem bądź naruszeniem więzi rodzinnej
będzie rozstrzygane już wprost w oparciu o omawianą podstawę prawną, nawet jeśli zdarzenie miało miejsce przed
19.9.2021 r.
Odpowiedzialność za krzywdę członków rodziny
W uzasadnieniu do ustawy czytamy, że celem omawianej zmiany jest ustanowienie prawidłowej podstawy
normatywnej dla odpowiedzialności cywilnej za krzywdę najbliższych członków rodziny poszkodowanego, która
polega na niemożności nawiązania lub kontynuowania więzi rodzinnej z poszkodowanym, z powodu wyrządzenia
u poszkodowanego trwałego i ciężkiego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia.
Od wielu lat w praktyce obrotu, w tym w orzecznictwie sądów powszechnych ujawniają się rozbieżności w wykładni
obowiązujących przepisów prawa dotyczących odpowiedzialności deliktowej, to jest czy indemnizacji podlega
krzywda najbliższego członka rodziny poszkodowanego polegająca na utracie więzi rodzinnej z poszkodowanym,
który doznał ciężkiego i trwałego uszczerbku na zdrowiu. Zagadnienie to dotyczy przede wszystkim przypadków
utraty więzi rodzinnej w następstwie stanu śpiączki pourazowej poszkodowanego lub stanu wegetatywnego. Ciężkie
i trwałe uszkodzenie ciała powoduje w takich przypadkach niemożność nawiązywania lub kontynuowania więzi
rodzinnej. Po stronie członków najbliższej rodziny poszkodowanego powstaje silna i długotrwała trauma. Na
przestrzeni ostatnich lat w orzecznictwie sądów powszechnych, ukształtowało się przeważające stanowisko, że tego
rodzaju krzywda podlega naprawieniu przez zapłatę odpowiedniej sumy tytułem zadośćuczynienia.
Stanowisko to zostało potwierdzone orzecznictwem SN, np. uchwałami SN z 27.3.2018 r.: III CZP 36/17,
; III
CZP 60/17,
; III CZP 69/17,
). Zgodnie z tym kierunkiem judykatury sąd może przyznać
zadośćuczynienie za krzywdę osobom najbliższym poszkodowanego, który na skutek czynu niedozwolonego doznał
ciężkiego i trwałego uszczerbku na zdrowiu. W części spraw sądowych zadośćuczynienie dla najbliższego członka
rodziny poszkodowanego było zasądzane na podstawie art. 448 KC lub na podstawie art. 446 § 4 KC poprzez
zastosowanie interpretacji rozszerzającej tego przepisu lub poprzez jego zastosowanie w drodze analogii.
W praktyce sądowej można jednak odnotować przypadki prawomocnego oddalenia powództw najbliższych członków
rodziny poszkodowanego o zapłatę zadośćuczynienia za zerwanie więzi rodzinnej.
Tego rodzaju rozstrzygnięcia są uzasadniane tym, że zadośćuczynienie za zerwanie więzi rodzinnej nie może być
dochodzone ani na podstawie art. 448 KC, gdyż nie stanowią klasycznego dobra osobistego w rozumieniu art. 23 KC
ani na podstawie art. 446 § 4 KC, ponieważ przepis ten dotyczy wyłącznie przypadków krzywdy w następstwie
śmierci poszkodowanego.
Dalej czytamy, że słusznym jest zapłata zadośćuczynienia, gdy najbliższy członek rodziny dozna poważnego
uszczerbku na zdrowiu, skutkującego niemożnością nawiązania lub kontynowania więzi rodzinnej. W tym przypadku
krzywda osoby najbliższej jest niewątpliwie zbliżona do krzywdy normatywnie uregulowanej w art 446 § 4 KC.
W obu przypadkach najbliżsi członkowie rodziny cierpią tak samo mocno, a w razie ciężkiego i trwałego uszczerbku
cierpienie najbliższych członków rodziny może być dodatkowo długotrwałe.

Nieodwracalny rozstrój zdrowia
W uzasadnieniu do ustawy wskazano także, że przedmiotem regulacji są przypadki trwałego stanu śpiączki
pourazowej lub stanów wegetatywnych oraz stanów związanych z uszkodzeniem mózgu albo innych przypadków
poważnego i nieodwracalnego rozstroju zdrowia, skutkującego zerwaniem więzi rodzinnej z poszkodowanym. W tego
rodzaju tragicznych sytuacjach, skutek zerwania więzi rodzinnych jest podobny w zakresie do śmierci osoby bliskiej,
a cierpienie najbliższego członka rodziny związanego z takim chorym jest dominujące w dłuższym okresie, zaś
intensywność poczucia i braku nadziei są nie mniejsze niż trauma związana ze śmiercią. Projekt (a dalej sama
ustawa nowelizująca) jednak nie zawiera katalogu zamkniętego zdarzeń będących podstawą żądania
zadośćuczynienia, pozostawiając tą kwestię ocenie stron, a w razie sporu, ocenie sądu.
Zadośćuczynienie
Zakres podmiotowy osób uprawnionych do żądania zapłaty zadośćuczynienia odpowiada pojęciom z art. 446 § 3 i §
4 KC, to jest najbliższemu członkowi rodziny poszkodowanemu. Zakres przedmiotowy normy – pojęcie więzi
rodzinnej oraz elementów w nią wchodzących, a także stany faktyczne, w których dochodzi do niemożności
nawiązania lub kontynowania więzi rodzinnej wskutek ciężkiego i trwałego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia,
zostały już dostatecznie wyinterpretowane w judykaturze.
Dla przykładu SN przyjął, że w pojęcie więzi rodzinnej pomiędzy najbliższymi członkami rodziny wchodzą różnego
rodzaju więzi takie jak: więź emocjonalna łącząca osoby bliskie, więzi rodzinne i szczególna więź emocjonalna
między członkami rodziny, więź rodzinna, której zerwanie powoduje ból, cierpienie i rodzi poczucie krzywdy, prawo
do życia w rodzinie i utrzymanie tego rodzaju więzi, szczególna emocjonalna więź rodzinna między osobami
najbliższymi, relacja z najbliższym członkiem rodziny, szczególna emocjonalna więź rodzinna albo silna więź
emocjonalna, szczególnie bliska w relacjach rodzinnych (orzecznictwo SN wskazane w uzasadnieniu do ustawy
nowelizującej.).
W orzecznictwie SN podkreśla się także, że dla potrzeb zasądzenia zadośćuczynienia więzi rodzinne muszą
przybierać postać rzeczywistych, silnych, trwałych więzi emocjonalnych, których istnienie przejawia się na zewnątrz
w taki sposób, iż możliwa jest obiektywna weryfikacja ich istnienia i nie mogą być one utożsamiane jedynie
z uczuciem przywiązania do innej osoby.
Przyznanie zadośćuczynienia jest możliwe („sąd może przyznać”), zatem uwzględnienie żądania następuje dopiero
po wykazaniu, że zaistniałe okoliczności w postaci zerwania więzi rodzinnej w następstwie ciężkiego i trwałego
uszczerbku na ciele lub rozstroju zdrowia, uzasadniają konieczność zrekompensowania rzeczywiście zaistniałej
krzywdy niemajątkowej.

Komentarz
Wprowadzenie kolejnej podstawy zasądzenia zadośćuczynienia wprost do ustawy należy ocenić jako zmianę
pożądaną, zwłaszcza wobec niejednolitej linii orzeczniczej sądów powszechnych. Praktyka sądów powszechnych
zapewne ukształtuje wykładnię przepisu i wskaże jakich sytuacji przepis art. 4462 KC będzie dotyczył.

Nowe przepisy pozwalają na żądanie zadośćuczynienia za niemożność nawiązania lub kontynuowania więzi rodzinnej z powodu ciężkiego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia. Projekt ustawy nie zawiera zamkniętego katalogu zdarzeń uprawniających do zadośćuczynienia, pozostawiając to do oceny stron lub sądu. Wprowadzenie nowej podstawy zasądzenia zadośćuczynienia jest pożądane w kontekście niejednolitej praktyki sądów powszechnych.