Odpowiedzialność spadkobiercy za zapisy testamentowe

Tematyka: odpowiedzialność spadkobiercy, zapisy testamentowe, zachowek, postępowanie spadkowe, Sąd Najwyższy, art. 998 § 1 KC, art. 931 § 1 KC, art. 992 KC

Podstawą do obliczenia należnego uprawnionemu zachowku (art. 998 § 1 KC) jest udział spadkowy, o którym
mowa w art. 931 § 1 KC, z uwzględnieniem zakresu podmiotowego wskazanego w art. 992 KC. Uprawniony
do zachowku powołany do dziedziczenia ponosi odpowiedzialność za zapisy zwykłe i polecenia tylko do
wysokości nadwyżki przekraczającej wartość tego udziału spadkowego.
Postępowanie spadkowe
J.S. sporządziła testament, w którym zapisała swojej wnuczce J.T. mieszkanie, którego była najemcą. Później J.S.
uzyskała prawo własności tego lokalu, a po jej śmierci w 2007 r., sąd stwierdził nabycie spadku po spadkodawczyni
na podstawie ustawy przez jej córki A.B. i B.E. Zgodnie z art. 931 § 1 KC, w pierwszej kolejności powołane są
z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek; dziedziczą oni w częściach równych. Później dokonano
otwarcia i ogłoszenia testamentu własnoręcznego J.S., jednak sąd uznał, że nie zawiera on powołania spadkobiercy
na wypadek śmierci, a jedynie zapis i oddalił wniosek wnuczki spadkodawczyni o zmianę postanowienia o nabyciu
spadku.
J.T. wystąpiła więc z pozwem przeciwko matce i ciotce domagając się, aby obie spadkobierczynie przeniosły na nią
własność lokalu nieodpłatnie. Problem polegał na tym, że łączna wartość masy spadkowej przypadającej po połowie
córkom spadkodawczyni wynosiła ponad 482 tys. zł, czyli po 241 tys. zł dla każdej z nich, zaś wartość prawa
własności lokalu i praw z nim związanych wyceniono na 336 tys. zł. Sąd uznał, że zapis jest ważny pomimo tego, iż
w chwili sporządzenia testamentu prawo nim objęte jeszcze nie istniało – spadkodawczyni w tym dniu była jedynie
najemcą lokalu a nie jego właścicielką. Jak wyjaśniono, ważność i skuteczność zapisu nie jest uzależniona od tego,
czy przedmiot zapisu w dacie sporządzenia testamentu stanowi majątek spadkobiercy. W chwili sporządzenia
testamentu spadkobierczyni oczekiwała na nabycie prawa własności lokalu, które chciała przekazać w swojej
ostatniej woli wnuczce. A ponieważ J.S. nabyła to prawo przed śmiercią, weszło ono w skład spadku (zob. wyrok SN
z 7.3.2013 r., II CSK 486/12,
). Sąd stwierdził, że pozwane córki spadkodawczyni jako osoby powołane do
dziedziczenia i uprawnione do zachowku ponoszą odpowiedzialność za zapisy zwykłe jedynie do wysokości
nadwyżki przekraczającej wartość udziału spadkowego, który stanowi podstawę obliczenia należnego zachowku.
W tej sprawie nadwyżka taka nie występuje.
Pytanie prawne
Sąd II instancji przedstawił Sądowi Najwyższemu pytanie prawne o następującej treści:
Czy przy określaniu odpowiedzialności spadkobiercy na podstawie art. 998 § 1 KC, należy mieć na względzie
nadwyżkę przekraczającą wartość udziału spadkowego, który stanowi podstawę do obliczenia należnego
uprawnionemu zachowku, tj. część spadku obliczoną na podstawie art. 931 § 1 KC, czy nadwyżkę
przekraczającą wartość zachowku spadkobiercy obciążonego zapisem, tj. część spadku obliczoną na
podstawie ułamka uzyskanego na podstawie art. 991 § 1 KC (w obu przypadkach z uwzględnieniem art. 992
KC)?

W orzecznictwie wskazuje się, że w art. 998 § 1 KC została ustalona górna granica odpowiedzialności spadkobiercy
uprawnionego do zachowku z tytułu zapisów i poleceń i to ustawowe ograniczenie sąd ma obowiązek uwzględnić
z urzędu (zob. wyrok SN z 19.12.2019 r., IV CSK 481/18, OSNC-ZD Nr 3/2021, poz. 30). W uzasadnieniu
postanowienia Sąd stwierdził, że w art. 999 KC ustawodawca ogranicza odpowiedzialność za zapłatę zachowku do
wysokości nadwyżki przekraczającej zachowek obowiązanego. Z uwagi na założenie o racjonalności ustawodawcy,
gdyby jego wolą było ograniczenie odpowiedzialności spadkobiercy za zapisy do wysokości nadwyżki
przekraczającej wysokość zachowku, to art. 998 § 1 KC zostałby sformułowany tak samo jak art. 999 KC.
Jednocześnie Sąd podkreślił, że zachowek jest instytucją uprzywilejowaną, chroniącą interesy najbliższej rodziny
spadkodawcy niepowołanej do dziedziczenia, a także spełniającą funkcję ochronną z punktu widzenia socjalnego,
motywowaną sprawiedliwością społeczną. Zapis zaś stanowi przysporzenie pod tytułem darmym i korzysta w prawie
cywilnym ze słabszej ochrony. Sąd stwierdził, że wykładnia przyjmująca odpowiedzialność spadkobiercy za zapisy
ponad udział spadkowy a nie przypadającą mu kwotę zachowku w praktyce oznacza niezrealizowanie rzeczywistej
woli spadkodawcy, bowiem w zdecydowanej większości przypadków wyłącza ona odpowiedzialność za zapisy
w pierwszej grupie spadkobierców. Dopiero przyjęcie drugiej ze wskazanych w pytaniu interpretacji oznaczałoby, że
wnuczka spadkodawczyni mogłaby liczyć na zapłatę po ok.120 tys. zł od każdej ze spadkobierczyń.
Stanowisko SN

Sąd Najwyższy podkreślając konieczność ochrony najbliższych spadkodawcy spadkobierców wyjaśnił, że
obliczając należny uprawnionemu zachowek jako podstawę należy przyjąć udział spadkowy, o którym mowa
w art. 931 § 1 KC, z uwzględnieniem zakresu podmiotowego wskazanego w art. 992 KC. Na podstawie tej
regulacji przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku uwzględnia się także
spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się
spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni. Jednocześnie wyjaśniono, że
spadkobierca uprawniony do zachowku ponosi odpowiedzialność za zapisy zwykłe jedynie do wysokości
nadwyżki, która przekracza wartość tego udziału spadkowego.
Uchwała SN z 8.9.2021 r., III CZP 7/21,