Darowizna na wypadek śmierci

Trybunał uznał, że darowiznę na wypadek śmierci można zakwalifikować jako „umowę dotyczącą spadku” w rozumieniu rozporządzenia 650/2012/UE. Sprawa dotyczy umowy przenoszenia własności nieruchomości na rzecz syna i synowej ojca U.M. z warunkiem pozostawania w związku małżeńskim, który został naruszony. Trybunał interpretuje pojęcie umowy dotyczącej spadku oraz zastosowanie przepisów dotyczących prawa właściwego dla dziedziczenia.

Tematyka: darowizna na wypadek śmierci, umowa dotycząca spadku, rozporządzenie 650/2012/UE, TSUE, dziedziczenie, przeniesienie własności, prawo właściwe

Trybunał uznał, że darowiznę na wypadek śmierci można zakwalifikować jako „umowę dotyczącą spadku”
w rozumieniu art. 3 ust. 1 lit. b rozporządzenia 650/2012/UE. Tym samym podlega ona regulacjom zawartym
w tym rozporządzeniu i nie może być stosowane wobec niej wyłączenie dotyczące „prawa i dobra powstające
lub przenoszonego inaczej niż w drodze dziedziczenia, na przykład w drodze darowizny” (art. 1 ust. 2 lit. g
rozporządzenia 650/2012/UE).
Stan faktyczny
W 1975 r. ojciec U.M. przewidział w umowie przeniesienie, pod pewnymi warunkami, z chwilą jego śmierci, na rzecz
swojego syna i ówczesnej synowej, po połowie, własności nieruchomości położonej w Austrii. Jednym z warunków
było pozostawanie przez U.M. i jego żonę w związku małżeńskim. W przeciwnym razie umowa przewidywała, że
U.M. będzie jej jedynym beneficjentem. Przy zawieraniu tej umowy, w odniesieniu do której prawo austriackie zostało
wskazane jako prawo właściwe, wszystkie strony miały miejsce zwykłego pobytu w Niemczech. Przed śmiercią ojca
U.M., która miała miejsce w 2018 r. w Kolonii, U.M. i jego żona rozwiedli się. Postępowanie spadkowe zostało
wszczęte przed sądem w Kolonii. U.M. wystąpił do austriackiego sądu o wpisanie do księgi wieczystej swojego prawa
własności ww. nieruchomości, podnosząc, że w chwili śmierci ojca był jedynym beneficjentem umowy. Sąd ten uznał,
że prawem właściwym jest austriackie prawo i oddalił wniosek wobec braku dowodów wykazujących spełnienie
warunków ustalonych w umowie, na którą powołuje się U.M.
Pytania prejudycjalne
• Czy art. 3 ust. 1 lit. b rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 650/2012 z 4.7.2012 r. w sprawie
jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów
urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego
(Dz.Urz. UE L z 2012 r. Nr 201, s. 107 ze zm.; dalej: rozporządzenie 650/2012/UE) należy interpretować w ten
sposób, że umowa, na podstawie której osoba przewiduje przyszłe, mające nastąpić w chwili jej śmierci,
przeniesienie własności należącej do niej nieruchomości, na rzecz innych umawiających się stron, stanowi „umowę
dotyczącą spadku” w rozumieniu tego przepisu?
• Czy art. 83 ust. 2 rozporządzenia 650/2012/UE należy interpretować w ten sposób, że znajduje on zastosowanie do
badania ważności wyboru prawa właściwego, dokonanego przed 17.8.2015 r. w odniesieniu do umowy dotyczącej
spadku w rozumieniu art. 3 ust. 1 lit. b rozporządzenia 650/2012/UE?
Zakres pojęcia „umowa dotycząca spadku”
Trybunał wskazał, że art. 1 ust. 2 lit. g rozporządzenia 650/2012/UE wyłącza z zakresu tego aktu stosowania „prawa
i dobra powstające lub przenoszone inaczej niż w drodze dziedziczenia, na przykład w drodze darowizn”. Natomiast
umowy dotyczące spadku, zdefiniowane w art. 3 ust. 1 lit. b rozporządzenia 650/2012/UE, stanowią „rozrządzenie
na wypadek śmierci” w rozumieniu art. 3 ust. 1 lit. d rozporządzenia 650/2012/UE, podobnie jak testamenty
i testamenty wspólne. W art. 3 ust. 1 lit. b rozporządzenia 650/2012/UE zdefiniowano „umowę dotyczącą spadku”
jako umowę, w tym umowę wynikającą z testamentów wzajemnych, która odpłatnie lub nieodpłatnie tworzy,
zmienia lub pozbawia praw do przyszłego spadku lub przyszłych spadków po co najmniej jednej osobie
będącej stroną umowy.
Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem TSUE względy zarówno jednolitego stosowania prawa UE, jak i zasady
równości wskazują na to, że treści unijnego przepisu, który nie zawiera wyraźnego odesłania do prawa państw
członkowskich dla określenia swego znaczenia i zakresu, należy zwykle nadać w całej Unii autonomiczną i jednolitą
wykładnię, którą należy ustalić, uwzględniając nie tylko brzmienie, ale również kontekst przepisu i cel danego
uregulowania (wyrok TSUE z 1.3.2018 r., C-558/16, Mahnkopf,
).
Co do treści art. 3 ust. 1 lit. b rozporządzenia 650/2012/UE, TSUE stwierdził, że ten przepis dotyczy w sposób
ogólny umowy, która w szczególności przyznaje prawa do przyszłego „spadku”. W tym celu, zgodnie z art. 3 ust. 1
lit. a rozporządzenia 650/2012/UE „dziedziczenie” należy rozumieć jako dziedziczenie majątku po osobie zmarłej,
obejmujące wszystkie formy przejścia składników majątku, czy to na podstawie dobrowolnego rozrządzenia na
wypadek śmierci, czy to w drodze dziedziczenia ustawowego.
Trybunał orzekł, że art. 3 ust. 1 lit. b rozporządzenia 650/2012/UE należy interpretować w ten sposób, że
umowa, na podstawie której osoba przewiduje przyszłe, mające nastąpić w chwili jej śmierci, przeniesienie
własności należącej do niej nieruchomości, na rzecz innych umawiających się stron, stanowi „umowę
dotyczącą spadku” w rozumieniu tego przepisu.

Trybunał stwierdził, że powyższe stanowisko potwierdza cel realizowany przez to rozporządzenie, polegający na
unikaniu fragmentaryzacji dziedziczenia, zgodnie z zasadą jednolitości spadku, oraz na ustanowieniu jednolitego
reżimu prawnego mającego zastosowanie do wszystkich cywilnoprawnych aspektów mającego skutki transgraniczne
dziedziczenia majątku po osobie zmarłej, a w szczególności do „wszystkich form przejścia składników majątku, praw
i obowiązków na skutek śmierci”, jak wynika z motywu 9 tego rozporządzenia (wyrok TSUE z 21.6.2018 r., C-20/17,
Oberle,
).
Trybunał stwierdził, że o ile na mocy art. 1 ust. 2 lit. g rozporządzenia Nr 650/2012/UE z jego zakresu stosowania są
wyłączone w szczególności prawa i dobra przenoszone inaczej niż w drodze dziedziczenia, na przykład w drodze
„darowizn”, to wyłączenie to należy interpretować w sposób ścisły. Wynika z tego, że jeżeli postanowienie
zawarte w umowie dotyczącej spadku sprowadza się, podobnie jak w przypadku „darowizny” w rozumieniu
wspomnianego art. 1 ust. 2 lit. g rozporządzenia 650/2012/UE, do dokonania darowizny, co ma jednak wywrzeć
skutek dopiero z chwilą śmierci spadkodawcy, jest ono objęte zakresem stosowania tego rozporządzenia.
Wybór prawa właściwego dla dziedziczenia
W art. 83 ust. 2 rozporządzenia 650/2012/UE przewidziano, że w sytuacji, w której zmarły przed 17.8.2015 r.
dokonał wyboru prawa właściwego dla dziedziczenia, ten wybór jest ważny, o ile spełnia warunki określone
w rozdziale III lub o ile jest on ważny na podstawie przepisów prawa prywatnego międzynarodowego, które
obowiązywały w chwili dokonania wyboru w państwie, w którym zmarły miał miejsce zwykłego pobytu lub
w którymkolwiek z państw, którego obywatelstwo posiadał.
Tymczasem w niniejszej sprawie z akt sprawy przedłożonych Trybunałowi wynika, z zastrzeżeniem weryfikacji przez
sąd odsyłający, że wybór austriackiego prawa dotyczył jedynie umowy dotyczącej spadku zawartej przez
spadkodawcę w odniesieniu do jednego z jego składników majątkowych a nie miał na celu wskazania prawa
właściwego dla ogółu spraw dotyczących spadku, w związku z czym przesłanka stosowania art. 83 ust. 2
rozporządzenia 650/2012/UE nie może zostać uznana za spełnioną w takich okolicznościach.
Trybunał orzekł, że art. 83 ust. 2 rozporządzenia 650/2012/UE należy interpretować w ten sposób, iż nie
znajduje on zastosowania do badania ważności wyboru prawa właściwego dokonanego przed 17.8.2015 r.
wyłącznie w celu uregulowania „umowy dotyczącej spadku” w rozumieniu art. 3 ust. 1 lit. b rozporządzenia
650/2012/UE, dotyczącej jednego ze składników majątku spadkodawcy, a nie ogółu spraw dotyczących
spadku po nim.

Komentarz
Z niniejszego wyroku wynika, że umowa, na podstawie której osoba przewiduje przyszłe, mające nastąpić w chwili jej
śmierci, przeniesienie własności należącej do niej nieruchomości na rzecz innych stron tej umowy, stanowi „umowę
dotyczącą spadku” w rozumieniu art. 3 ust. 1 lit. b rozporządzenia 650/2012/UE. Tym samym TSUE odrzucił
możliwość objęcia darowizny mortis causa wyłączeniem uregulowanym w art. 1 ust. 2 lit. g rozporządzenia
650/2012/UE.
Trafnie Trybunał zanegował również możliwość stosowania art. 83 ust. 2 rozporządzenia 650/2012/UE, regulującego
wybór prawa właściwego dla dziedziczenia, w przypadku, gdy ten wybór dotyczy tylko jednego ze składników
majątku spadkodawcy. Należy wskazać, że ten przepis w związku z art. 21 i 22 rozporządzenia 650/2012/UE dotyczy
ważności wyboru prawa właściwego dla ogółu spraw dotyczących spadku.
W polskim prawie instytucja darowizny na wypadek śmierci nie została uregulowana i budzi wiele kontrowersji.
Jednakże wyrażenie przez SN poglądu o dopuszczalności darowizny na wypadek śmierci, jeżeli obdarowany
uzyskuje konkretne rzeczy lub prawa, a taka darowizna jest zgodna z zasadami współżycia społecznego (uchwała
SN z 13.12.2013 r., III CZP 79/13,
), wpływa na znacznie praktyczne prezentowanego wyroku Trybunału.

Wyrok TSUE z 9.9.2021 r., C-277/20,

Trybunał potwierdził, że umowa o przeniesieniu własności nieruchomości na wypadek śmierci jest umową dotyczącą spadku. Decyzja TSUE wprowadza jednolite zasady dotyczące dziedziczenia majątku po osobie zmarłej. Nie dopuszcza się wyłączenia darowizn na wypadek śmierci z zakresu rozporządzenia 650/2012/UE. Wybór prawa właściwego dla dziedziczenia jest ściśle określony, a jego ważność nie obejmuje wyboru prawa dotyczącego jednego składnika majątku spadkodawcy.