Przyznanie świadczenia pielęgnacyjnego obowiązanemu do alimentacji w dalszej kolejności
Ustawa dotycząca przyznania świadczenia pielęgnacyjnego obowiązanemu do alimentacji w dalszej kolejności budzi kontrowersje ze względu na naruszenie zasady sprawiedliwości społecznej oraz konstytucyjne nakazy ochrony i opieki nad rodziną. Wnioskodawczyni, opiekująca się siostrą z orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności, zmagała się z odmową organów I instancji, które uznały ojca osoby wymagającej opieki za pierwszego uprawnionego do świadczenia pielęgnacyjnego. Wojewódzki Sąd Administracyjny, uchylając decyzje organów niższej instancji, podkreślił konieczność uwzględnienia faktycznych okoliczności oraz celu regulacji dotyczącej wsparcia rzeczywistych opiekunów.
Tematyka: świadczenie pielęgnacyjne, alimentacja, opieka nad niepełnosprawnym, WSA, interpretacja przepisów, zasada sprawiedliwości społecznej, ochrona rodziny
Ustawa dotycząca przyznania świadczenia pielęgnacyjnego obowiązanemu do alimentacji w dalszej kolejności budzi kontrowersje ze względu na naruszenie zasady sprawiedliwości społecznej oraz konstytucyjne nakazy ochrony i opieki nad rodziną. Wnioskodawczyni, opiekująca się siostrą z orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności, zmagała się z odmową organów I instancji, które uznały ojca osoby wymagającej opieki za pierwszego uprawnionego do świadczenia pielęgnacyjnego. Wojewódzki Sąd Administracyjny, uchylając decyzje organów niższej instancji, podkreślił konieczność uwzględnienia faktycznych okoliczności oraz celu regulacji dotyczącej wsparcia rzeczywistych opiekunów.
Wybranie przez ustawodawcę z kręgu osób zobowiązanych do alimentacji wyłącznie rodzica i umożliwienie przyznania świadczenia pielęgnacyjnego innym osobom zobowiązanym do alimentacji wyłącznie w sytuacji, gdy rodzice nie żyją, zostali pozbawieni praw rodzicielskich, są małoletni lub legitymują się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności narusza konstytucyjną zasadę sprawiedliwości społecznej, a także godzi w konstytucyjne nakazy ochrony i opieki nad rodziną. Opis stanu faktycznego Wnioskiem z 4.2.2021 r. skarżąca P.Z. zwróciła się o przyznanie prawa do świadczenia pielęgnacyjnego w związku z opieką sprawowaną nad siostrą M.Z. Wraz z wnioskiem złożone zostały dodatkowe dokumenty, m.in.: orzeczenie o znacznym stopniu niepełnosprawności, zaświadczenie o ustanowieniu P.Z. opiekunem prawnym M.Z., kopia odpisu skróconego aktu zgonu matki oraz wyrok w sprawie podwyższenia alimentów na rzecz małoletniej M.Z. Z dokumentów wynikało, że M.Z. nie została umieszczona w rodzinie zastępczej, w domu dziecka ani w placówce zapewniającej całodobową opiekę, nikt z członków w rodzinie nie ma ustalonego prawa do wcześniejszej emerytury na osobę wymagającą opieki, oraz nie ma ustalonego prawa do dodatku do zasiłku rodzinnego z tytułu opieki nad dzieckiem w okresie korzystania z urlopu wychowawczego, specjalnego zasiłku opiekuńczego, świadczenia pielęgnacyjnego, świadczenia rodzicielskiego czy zasiłku dla opiekuna. Wnioskodawczyni oświadczyła również, że nie pozostaje w zatrudnieniu, nie posiada gospodarstwa rolnego ani nie prowadzi pozarolniczej działalności gospodarczej. Stanowisko SKO Organ I instancji rozstrzygnął wniosek skarżącej odmownie. Podstawę odmowy przyznania wnioskowanego świadczenia stanowiła okoliczność, iż to ojciec M.Z., który nie legitymuje się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności jest osobą w pierwszej kolejności uprawnioną do świadczenia pielęgnacyjnego. Samorządowe Kolegium Odwoławcze po rozpatrzeniu odwołania P.Z. od decyzji organu I instancji, utrzymało w mocy decyzję organu I instancji. W uzasadnieniu SKO podniosło, że okoliczność sprawowania opieki nad osobą legitymującą się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności oraz rezygnacja z tego powodu z zatrudnienia to warunki konieczne do przyznania prawa do świadczenia pielęgnacyjnego, ale nie jedyne. Z woli ustawodawcy prawo to bowiem może przysługiwać tylko osobie na której ciąży względem osoby wymagającej opieki obowiązek alimentacyjny. Stosownie do art. 128 KRO, obowiązek dostarczania środków utrzymania, a w miarę potrzeby także środków wychowania obciąża krewnych w linii prostej oraz rodzeństwo. Ustala się przy tym kolejność zobowiązanych. Z unormowaniami tymi koresponduje art. 17 ust. 1 i ust. 1a ustawy z 28.11.2003 r. (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 111; dalej: ŚwRodzU). Przepisy te jednoznacznie wskazują krąg osób uprawnionych do świadczenia pielęgnacyjnego w związku z opieką nad niepełnosprawnym członkiem rodziny, ograniczając go do osób zobowiązanych do alimentacji, według kolejności tego zobowiązania. Bezspornym jest w sprawie, że ojciec osoby wymagającej opieki żyje i nie legitymuje się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności. Stanowisko WSA Wojewódzki Sąd Administracyjny uchylił zaskarżoną decyzję oraz utrzymaną nią w mocy decyzję organu I instancji. W ocenie sądu decyzje te naruszają prawo w stopniu skutkującym koniecznością ich uchylenia. Powołując się na regulację art. 17 ust. 1 oraz art. 17 ust. 1a ŚwRodzU wskazał, że rzeczywiście okoliczność sprawowania opieki nad osobą legitymującą się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności oraz rezygnacja z tego powodu z zatrudnienia to warunki konieczne do przyznania prawa do świadczenia pielęgnacyjnego, ale nie jedyne. Prawo to bowiem może przysługiwać tylko osobie, na której ciąży względem osoby wymagającej opieki obowiązek alimentacyjny. Wsparcie faktycznych opiekunów W ocenie WSA, rozważenia wymaga też i to, czy istnieją dostatecznie uzasadnione podstawy mające swe źródło w wartościach konstytucyjnych, które nakazywałyby przyznanie świadczenia pielęgnacyjnego skarżącej, będącej siostrą osoby wymagającej opieki, z uwagi na jej rezygnację (niepodejmowanie pracy) z pracy zarobkowej w związku z koniecznością sprawowania opieki nad niepełnosprawną siostrą. Literalna wykładnia przepisów uprawniałaby do przyjęcia za prawidłowe stanowiska prezentowanego przez organy orzekające w sprawie. Taka wykładnia, zdaniem WSA, nie była jednak wystarczająca. Należy mieć bowiem na uwadze cel regulacji, którym jest przyznanie świadczenia pielęgnacyjnego osobom, które rzeczywiście sprawują opiekę nad bliskimi osobami niepełnosprawnymi i wymagającymi takiego wsparcia. Nie można pominąć treści art. 132 KRO, zgodnie z którym obowiązek alimentacyjny zobowiązanego w dalszej kolejności powstaje dopiero wtedy, gdy nie ma osoby zobowiązanej w bliższej kolejności albo gdy osoba ta nie jest w stanie uczynić zadość swemu obowiązkowi lub gdy uzyskanie od niej na czas potrzebnych uprawnionemu środków utrzymania jest niemożliwe lub połączone z nadmiernymi trudnościami. W tym kontekście, wybranie przez ustawodawcę z kręgu osób zobowiązanych do alimentacji wyłącznie rodzica i umożliwienie przyznania świadczenia pielęgnacyjnego innym osobom zobowiązanym do alimentacji wyłącznie w sytuacji, gdy rodzice nie żyją, zostali pozbawieni praw rodzicielskich, są małoletni lub legitymują się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności narusza konstytucyjną zasadę sprawiedliwości społecznej (art. 2 Konstytucji RP), a także godzi w konstytucyjne nakazy ochrony i opieki nad rodziną (art. 18 Konstytucji RP). Odmienna wykładnia omawianych przepisów mogłaby doprowadzić do pozbawienia prawa do świadczenia pielęgnacyjnego jedynej osoby mogącej faktycznie sprawować opiekę nad niepełnosprawnym. Mając powyższe na uwadze, WSA doszedł do przekonania, że orzekające w sprawie organy nie rozważyły w sposób wyczerpujący, czy ojciec niepełnosprawnej w stopniu znacznym jest w stanie wywiązać się z ciążącego na nim obowiązku alimentacyjnego względem córki. W ocenie WSA, ze względu na całokształt okoliczności zaistniałych w kontrolowanej sprawie, należało przyjąć, że zaktualizował się obowiązek alimentacyjny zobowiązanej w dalszej kolejności skarżącej względem jej siostry, co czyni ją również osobą uprawnioną do żądanego świadczenia pielęgnacyjnego. Natomiast ojciec osoby wymagającej opieki jest osobą, która nie jest w stanie uczynić zadość swemu obowiązkowi, a uzyskanie od niego na czas potrzebnych uprawnionej środków utrzymania jest niemożliwe w rozumieniu art. 132 KRO. Odmienna ocena tych okoliczności prowadziłaby do pozbawienia prawa do świadczenia pielęgnacyjnego osoby faktycznie sprawującej opiekę nad niepełnosprawnym członkiem rodziny. Komentarz Organy obu instancji orzekające w sprawie dokonały wykładni literalnej przepisów, która była prawidłowa, jednakże niewłaściwe było to, że poprzestały na samym brzmieniu przepisu. W okolicznościach sprawy ocena przesłanek do przyznania świadczenia pielęgnacyjnego nie powinna bowiem opierać się na literalnym brzmieniu art. 17 ust. 1a ŚwRodzU, gdyż ograniczenia wynikającego z tego przepisu nie można stosować w sytuacji, gdy preferowany przez ustawodawcę opiekun z obiektywnych przyczyn nie może realizować swych obowiązków, a obowiązki te realizuje inna osoba. Jak słusznie uznał WSA, należy zweryfikować faktyczne sprawowanie opieki, bo celem regulacji jest wsparcie osób rzeczywiście opiekujących się osobą niepełnosprawną. Odmienna interpretacja, ograniczona jedynie do brzmienia przepisu, prowadzi do naruszenia zasad konstytucyjnych. Wyrok WSA w Olsztynie z 19.10.2021 r., II SA/Ol 755/21,
Wyrok WSA w Olsztynie z 19.10.2021 r. w sprawie przyznania świadczenia pielęgnacyjnego osobie opiekującej się bliską osobą niepełnosprawną stanowi istotne przypomnienie o konieczności uwzględnienia rzeczywistych okoliczności oraz celu przepisów. Wykładnia prawa nie może być jedynie literalna, lecz powinna uwzględniać konstytucyjne zasady sprawiedliwości społecznej i ochrony rodziny.