Zastrzeżenie określonej sumy kary umownej

Tematyka: kara umowna, zwłoka, zastrzeżenie, Sąd Najwyższy, uchwała, swoboda umów, kodyfikacja cywilna, postanowienie umowne

Dopuszczalne jest zastrzeżenie kary umownej za zwłokę w wykonaniu zobowiązania w postaci określonego
procentu ustalonego wynagrodzenia umownego za każdy dzień zwłoki, nawet jeżeli nie określono
końcowego terminu naliczania kary umownej ani jej kwoty maksymalnej.
Opis stanu faktycznego
Strony sporu zawarły umowę, na podstawie której powódka jako generalny wykonawca zleciła pozwanej jako
podwykonawcy wykonanie prac. W umowie strony zamieściły postanowienie, zgodnie z którym pozwana zobowiązała
się zapłacić powódce karę umowną za zwłokę w wykonaniu przedmiotu umowy w wysokości 2% wynagrodzenia
brutto wartości umowy za każdy dzień zwłoki. Powódka złożyła oświadczenie o potrąceniu naliczonej z tego tytułu
kary umownej z wierzytelnością o zapłatę niezapłaconej części wynagrodzenia należnego pozwanej. Powódka
wniosła o ustalenie, że pozwanej nie przysługują żadne wierzytelności wobec powódki z tytułu umowy
o podwykonawstwo.
Stanowisko SR i SO
Sąd Rejonowy oddalił powództwo w całości. Stanął na stanowisku, że postanowienie zastrzegające karę umowną
jest bezwzględnie nieważne. Przyjął, że niemożliwe jest zastrzeżenie kary umownej bez określenia terminu
końcowego jej naliczania ani kwoty maksymalnej, gdyż prowadziłoby to do obciążenia dłużnika zobowiązaniem
wieczystym. Takie ukształtowanie kary umownej nie spełnia wymagania określenia kwoty kary, wynikającego z art.
483 § 1 ustawy z 23.4.1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1740 ze zm.; dalej: KC). Ukształtowanie kary
umownej zawarte w umowie o podwykonawstwo było też sprzeczne z naturą stosunku cywilnoprawnego, gdyż
w przypadku innych zobowiązań bezterminowych istnieje możliwość ich wypowiedzenia, a możliwości takiej nie ma
w odniesieniu do kary umownej.
Podczas rozpoznawania sprawy Sąd Okręgowy powziął wątpliwość i zwrócił się do SN o rozstrzygnięcie
następującego zagadnienia prawnego: „Czy ważne i dopuszczalne jest zastrzeżenie na podstawie art. 483 § 1
KC kary umownej w postaci określonego procentu wynagrodzenia umownego za każdy dzień zwłoki bez
określenia końcowego terminu naliczenia kary umownej ani jej kwoty maksymalnej?”.
Stanowisko SN
Sąd Najwyższy w uchwale z 9.12.2021 r., III CZP 16/21,
przypomniał o wyrażonej w art. 3531 KC zasadzie
swobody umów. Konieczne jest wskazanie jednoznacznych argumentów przemawiających przeciwko
dopuszczalności założonej przez strony regulacji łączącego je stosunku obligacyjnego, natomiast dopuszczalność
taka nie wymaga odrębnego wykazania. Takich jednoznacznych argumentów SN nie odnalazł w odniesieniu do
postanowienia będącego przedmiotem przedstawionego zagadnienia prawnego. Nie ma ogólnego przepisu, który
wprost zakazywałby zastrzegania kary umownej bez określenia jej maksymalnej wysokości. Na gruncie art.
483 § 1 KC wątpliwości może budzić to, czy zastrzeżenie kary umownej w sposób ujęty w przedstawionym
zagadnieniu prawnym może być uznane za zastrzeżenie „określonej sumy”. SN wskazał jednak, że w przepisie
tym chodzi raczej o zalecenie zachowania dla kary formy pieniężnej, a nie na przykład innych rzeczy
zamiennych. Możliwe jest zatem określenie kary umownej także przez wskazanie kryteriów pozwalających na
wyliczenie sumy, którą dłużnik zobowiązany będzie zapłacić wierzycielowi w znacznej części stanów faktycznych
jako procent określonej kwoty za każdy dzień zwłoki.
Postanowienie umowne będące przedmiotem przedstawionego zagadnienia prawnego nie może zostać uznane za
niedopuszczalne z tego tylko powodu, że nie wskazuje „określonej kwoty” w rozumieniu art. 483 § 1 KC. Skoro
uznano generalnie, że wystarczające jest określenie kary przez oznaczenie (procentowe lub wprost) należnej kwoty
za każdy dzień zwłoki, to za wystarczające musi zostać uznane także takie określenie, które nie jest ograniczone
terminem końcowym naliczania kary lub jej kwotą maksymalną. Zarówno w przypadku, w którym pułap maksymalny
jest wyznaczony, jak i wtedy, gdy go brak, wyliczenie kwoty kary wymaga pomnożenia ustalonej liczby dni (lub innej
jednostki czasu) zwłoki przez kwotę wskazaną wprost lub wyliczoną przy zastosowaniu określonego procentu. S amo
kryterium określoności sumy pieniężnej stanowiącej karę umowną nie sprzeciwia się dopuszczalności
postanowienia w postaci przewidzianej w przedstawionym zagadnieniu prawnym.
Odnośnie stanowiska, zgodnie z którym w takim wypadku powstałoby zobowiązanie wieczyste, SN wskazał, że
zakaz kreowania zobowiązań wieczystych wynika z natury stosunku obligacyjnego i odnosi się do szczególnej
kategorii zobowiązań, jakimi są zobowiązania ciągłe, a więc takie, w których przynajmniej jedno ze świadczeń ma
charakter świadczenia ciągłego lub okresowego. Analizowane postanowienie umowne nie narusza również natury

zobowiązań ciągłych. Pierwotne zobowiązanie, co do którego dłużnik pozostaje w zwłoce, nie ma na ogół charakteru
zobowiązania ciągłego. Zobowiązanie pierwotne, jeżeli nie zostanie wykonane, z formalnego punktu widzenia może
trwać wieczyście i nie podlega wypowiedzeniu, jednak stan ten nie pozostaje w sprzeczności z naturą stosunku
prawnego i nie narusza interesów dłużnika. Inaczej niż w przypadku zobowiązań ciągłych upływ czasu nie powoduje
bowiem zwiększenia rozmiaru świadczenia dłużnika. Dłużnik jest nadal zobowiązany do tego, do czego zobowiązał
się w umowie będącej źródłem stosunku prawnego. Zobowiązanie do zapłaty kary umownej, ukształtowane zgodnie
z postanowieniem umownym będącym przedmiotem przedstawionego zagadnienia prawnego, należy uznać za
zobowiązanie ciągłe. Mimo takiego charakteru świadczenia, a co za tym idzie również charakteru zobowiązania, nie
może ono wygasnąć w drodze wypowiedzenia, gdyż godziłoby to w sens istnienia zobowiązania. Art. 3651 KC nie
znajduje w takim wypadku zastosowania, gdyż nie można przyjąć, że mamy do czynienia z zobowiązaniem
bezterminowym w rozumieniu tego przepisu. Brak możliwości wypowiedzenia zobowiązania przez dłużnika nie
pozostaje wówczas jednak w sprzeczności z naturą stosunku zobowiązaniowego, gdyż dłużnik może
zakończyć stan opóźnienia, spełniając świadczenie główne. Nie należy również zapominać o przedawnieniu
roszczeń. Dopuszczalność zobowiązania zapłaty odsetek za opóźnienie wynika z wyraźnej decyzji ustawodawcy, co
oznacza, że nie można kwestionować zgodności tego rozwiązania z naturą stosunku obligacyjnego. Przemawia to za
przyjęciem, że sprzeczność z naturą stosunku obligacyjnego nie występuje również w odniesieniu do postanowienia
objętego przedstawionym zagadnieniem prawnym, gdyż opiera się ono na analogicznej konstrukcji prawnej.
Na zakończenie SN przypomniał, że właściwym instrumentem łagodzenia skutków zastrzeżenia nadmiernie
wygórowanej kary umownej i zapewnienia równowagi interesów stron nie jest wykluczenie możliwości zastrzegania
jej w niektórych formach, ale instytucja miarkowania kary.

Komentarz
SN przyjął w uchwale, iż z przepisów nie można wywodzić obowiązku podania konkretnej sumy pieniężnej
stanowiącej karę umowną. Wystarczy określić ją w sposób pośredni, z tym zastrzeżeniem, że do końcowego
ustalenia wysokości kary umownej wystarczające będzie dokonanie czynności arytmetycznej. Odnośnie kwestii
formalnoprawnych należy zaznaczyć, że przed rozstrzygnięciem zagadnienia prawnego, ale już po przedstawieniu
przez Sąd Okręgowy, SN w jednym z wyroków przyjął stanowisko zgodne z tym prezentowanym w uchwale.
Jednakże było to orzeczenie zwykłe, a nie uchwała, dlatego wciąż aktualna była konieczność rozstrzygnięcia
poważnych wątpliwości w tym zakresie.

Uchwała SN z 9.12.2021 r., III CZP 16/21,

Sąd Najwyższy w uchwale z 9.12.2021 r. stwierdził, że zgodnie z zasadą swobody umów możliwe jest zastrzeżenie kary umownej w postaci określonego procentu wynagrodzenia za każdy dzień zwłoki, nawet bez podania końcowego terminu naliczania kary czy jej maksymalnej kwoty. SN podkreślił, że w przypadku kary umownej istotne jest zachowanie formy pieniężnej i możliwe jest określenie kary poprzez wskazanie kryteriów pozwalających na jej wyliczenie.