Dopuszczalność nielimitowanej kary umownej

Dopuszczalne jest zastrzeżenie kary umownej za zwłokę w wykonaniu zobowiązania w postaci określonego procentu ustalonego wynagrodzenia umownego za każdy dzień zwłoki, bez konieczności określenia końcowego terminu naliczania kary umownej ani jej kwoty maksymalnej. Publikacja analizuje stan faktyczny oraz orzecznictwo, przedstawiając argumenty za dopuszczalnością takiego zastrzeżenia.

Tematyka: kara umowna, zwłoka w wykonaniu, kary umowne bez limitu, stanowisko SN, miarkowanie kary umownej

Dopuszczalne jest zastrzeżenie kary umownej za zwłokę w wykonaniu zobowiązania w postaci określonego
procentu ustalonego wynagrodzenia umownego za każdy dzień zwłoki. Nie jest wymagane określenie
końcowego terminu naliczania kary umownej ani jej kwoty maksymalnej.
Stan faktyczny
SN rozstrzygał zagadnienie prawne postawione przez jeden z Sądów Okręgowych (dalej: SO): „Czy ważne
i dopuszczalne jest zastrzeżenie na podstawie art. 483 § 1 ustawy z 23.4.1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2020 r.
poz. 1740 ze zm.; dalej: KC) kary umownej w postaci określonego procentu wynagrodzenia umownego za każdy
dzień zwłoki bez określenia końcowego terminu naliczenia kary umownej ani jej kwoty maksymalnej?”. W sprawie
powódka wniosła o ustalenie, że pozwanej nie przysługują żadne wierzytelności wobec powódki z tytułu umowy
o podwykonawstwo. Wyrokiem z 23.5.2019 r. Sąd Rejonowy (dalej: SR) oddalił powództwo w całości.
Sąd ustalił, że strony zawarły umowę, na podstawie której powódka, jako generalny wykonawca, zleciła pozwanej,
jako podwykonawcy, wykonanie szeregu prac w budynku Uniwersytetu. W umowie strony zamieściły postanowienie,
zgodnie z którym pozwana zobowiązała się zapłacić powódce karę umowną za zwłokę w wykonaniu przedmiotu
umowy w wysokości 2% wynagrodzenia brutto wartości umowy za każdy dzień zwłoki. Powódka złożyła
oświadczenie o potrąceniu naliczonej z tego tytułu kary umownej z wierzytelnością o zapłatę niezapłaconej części
wynagrodzenia należnego pozwanej.
Oddalając powództwo, SR stanął na stanowisku, że postanowienie zastrzegające karę umowną jest bezwzględnie
nieważne. Odwołując się do wyroku SN z 22.10.2015 r., IV CSK 687/14,
, SR przyjął, że niemożliwe jest
zastrzeżenie kary umownej bez określenia terminu końcowego jej naliczania ani kwoty maksymalnej, gdyż
prowadziłoby to do obciążenia dłużnika zobowiązaniem wieczystym. Takie ukształtowanie kary umownej nie spełnia
wymagania określenia kwoty kary, wynikającego z art. 483 § 1 KC. Przy rozpoznawaniu apelacji powódki SO powziął
wątpliwość wyrażoną w zagadnieniu prawnym, przedstawionym do rozstrzygnięcia SN.
Uzasadnienie prawne uchwały
W wyroku z 20.5.2021 r., IV CSKP 58/21,
, wydanym już po przedstawieniu zagadnienia prawnego przez SO,
SN przyjął, że zastrzeżenie kary umownej za zwłokę w spełnieniu świadczenia niepieniężnego w postaci ułamka
(procentu) wartości świadczenia za każdą jednostkę czasu zwłoki, bez jednoczesnego określenia z góry
maksymalnej kwoty takiej kary, nie narusza art. 483 § 1 KC. Na rzecz takiego wniosku przedstawiono szeroką
argumentację, którą SN w obecnym składzie zasadniczo podzielił. SN zaznaczył, że nie sprawia to jednak, że
obecnie brak jest poważnych wątpliwości uzasadniających rozstrzygnięcie zagadnienia prawnego, przedstawionego
przez SO.
1. Swoboda umów. Wyrażona w art. 3531 KC zasada swobody umów nakazuje przyjąć dopuszczalność
uzgodnionych przez strony postanowień umowy, chyba że istnieją wyraźne racje wynikające z ustawy,
właściwości stosunku lub zasad współżycia społecznego, które przemawiają przeciwko takiemu wnioskowi.
Innymi słowy konieczne jest wskazanie jednoznacznych argumentów przemawiających przeciwko
dopuszczalności założonej przez strony regulacji łączącego je stosunku obligacyjnego, natomiast
dopuszczalność taka nie wymaga odrębnego wykazania. Takich jednoznacznych argumentów SN nie odnajduje
w odniesieniu do postanowienia, będącego przedmiotem przedstawionego zagadnienia prawnego.
2. Brak zakazu. Nie ma ogólnego przepisu, który wprost zakazywałby zastrzegania kary umownej bez określenia
jej maksymalnej wysokości. Zgodnie z art. 436 pkt 3 ustawy z 11.9.2019 r. Prawo zamówień publicznych (t.j.
Dz.U. z 2021 r. poz. 1129 ze zm.) umowa powinna określać m.in. łączną maksymalną wysokość kar umownych,
których mogą dochodzić strony. Regulacja ta odnosi się jednak wyłącznie do stosunków prawnych regulowanych
wymienioną ustawą. Co więcej weszła w życie wraz z całą ustawą dopiero 1.1.2021 r., wobec czego nie może
być relewantna dla oceny umów zawartych wcześniej. Z obowiązywania wymienionego przepisu można
wywodzić, że ustanawia on normę szczególną na tle całości systemu prawnego, gdyż w innym wypadku trudno
byłoby uznać jego wprowadzenie za racjonalne.
3. Określenie sumy. Na tle sformułowań użytych w art. 483 § 1 KC może budzić wątpliwości, czy zastrzeżenie
kary umownej w sposób ujęty w przedstawionym zagadnieniu prawnym może być uznane za zastrzeżenie
określonej sumy. W orzecznictwie SN ugruntowane jest stanowisko, że określenie sumy stanowiącej karę
umowną nie musi polegać na wskazaniu konkretnej kwoty, ale wystarczające jest oznaczenie podstaw do jej

obliczenia przez strony i sąd rozpoznający spór. Istotne jest, aby zarówno strony umowy, jak i sąd rozpoznający
sprawę byli w stanie obliczyć wysokość kary umownej. Oznacza to, że kara umowna powinna być możliwa do
wyliczenia już w momencie zawarcia umowy, a jej wysokość nie powinna wymagać dowodzenia. Może to
dotyczyć zarówno całej kary umownej, jak i kary umownej za jednostkę czasu w wypadku zwłoki w spełnieniu
świadczenia (np. za dzień) Postanowienie umowne będące przedmiotem przedstawionego zagadnienia
prawnego nie może zostać uznane za niedopuszczalne z tego tylko powodu, że nie wskazuje określonej kwoty
w rozumieniu art. 483 § 1 KC. Skoro generalnie uznano, że wystarczające jest określenie kary przez oznaczenie
(procentowe lub wprost) należnej kwoty za każdy dzień zwłoki, to za wystarczające musi zostać uznane także
takie określenie, które nie jest ograniczone terminem końcowym naliczania kary lub jej kwotą maksymalną.
Zarówno w przypadku, w którym pułap maksymalny jest wyznaczony, jak i wtedy, gdy go brak, wyliczenie kwoty
kary wymaga pomnożenia ustalonej liczby dni (lub innej jednostki czasu) zwłoki przez kwotę wskazaną wprost
lub wyliczoną przy zastosowaniu określonego procentu. Określenie wysokości kary jest bardziej skomplikowane
w wypadku zastrzeżenia jej górnego limitu, gdyż oprócz dokonania wspomnianej operacji arytmetycznej wymaga
dodatkowo zestawienia otrzymanego rezultatu z zastrzeżoną maksymalną wysokością lub, ewentualnie,
stwierdzenia na wcześniejszym etapie, czy ustalona liczba dni zwłoki nie przekracza maksymalnej wysokości, za
które należy się kara. Oznacza to, że samo kryterium określoności sumy pieniężnej, stanowiącej karę umowną
w rozumieniu art. 483 § 1 KC, rozumiane jako łatwość jej wyliczenia, nie sprzeciwia się dopuszczalności
postanowienia w postaci przewidzianej w przedstawionym zagadnieniu prawnym.
4. Inny pogląd SN. SN w obecnym składzie nie podzielił stanowiska wyrażonego w uzasadnieniu wyroku SN
z 22.10.2015 r., IV CSK 687/14,
, zgodnie z którym kara umowna za zwłokę nieograniczona terminem
końcowym naliczania lub maksymalną wysokością jest niedopuszczalna, gdyż stanowiłaby zobowiązanie
wieczyste.
5. Zobowiązanie wieczyste. Zakaz kreowania zobowiązań wieczystych wynika z natury stosunku obligacyjnego
i odnosi się do szczególnej kategorii zobowiązań, jakimi są zobowiązania ciągłe, a więc takie, w których
przynajmniej jedno ze świadczeń ma charakter świadczenia ciągłego lub okresowego. W takim przypadku
rozmiar świadczenia jest zależny od czasu - im dłużej dłużnik spełnia świadczenie, tym większy ma ono rozmiar.
Aby zapobiec trwaniu takiego zobowiązania w nieskończoność i zarazem zwiększaniu się jego rozmiaru, w art.
3651 KC ustawodawca przewidział, że każda ze stron zobowiązania bezterminowego o charakterze ciągłym
może je wypowiedzieć z zachowaniem terminów ustawowych, umownych lub zwyczajowych, a w razie braku
takich terminów - niezwłocznie po wypowiedzeniu.
6. Okresowy charakter świadczenia. Zobowiązanie do zapłaty kary umownej, ukształtowane zgodnie
z postanowieniem umownym, będącym przedmiotem przedstawionego zagadnienia prawnego, należy uznać za
zobowiązanie ciągłe, gdyż rozmiar świadczenia zwiększa się z upływem czasu. Niezależnie od tego, czy kara
umowna jest wówczas rzeczywiście płacona periodycznie, świadczenie ma charakter okresowy. W tym
przypadku sytuacja jest identyczna jak w przypadku zobowiązania do zapłaty odsetek w razie opóźnienia ze
spełnieniem świadczenia pieniężnego. Zapłata odsetek ma charakter świadczenia okresowego, mimo że odsetki
nie są na ogół płacone w określonych odstępach czasu.
7. Ochrona dłużnika. Nieuprawnione jest stwierdzenie, że wzgląd na ochronę dłużnika przemawia za tym, aby
w każdym przypadku znał on maksymalny rozmiar swojej odpowiedzialności z tytułu zapłaty kary umownej.
W obowiązującym systemie prawnym nie ma zasady, zgodnie z którą dłużnik zaciągający zobowiązanie musi
z góry znać maksymalny rozmiar odpowiedzialności z tytułu jego niewykonania. Odszkodowanie należne na
zasadach ogólnych, przewidzianych w art. 471 KC i nast., nie jest limitowane żadną górną granicą, a ewentualne
wprowadzenie takiego limitu przez strony podlega ograniczeniom, np. wynikającym z art. 473 § 2 KC.
8. Miarkowanie kary umownej. Właściwym instrumentem łagodzenia skutków zastrzeżenia nadmiernie
wygórowanej kary umownej i zapewnienia równowagi interesów stron nie jest wykluczenie możliwości
zastrzegania jej w niektórych formach, ale instytucja miarkowania kary.

Komentarz
Omawiana uchwała SN jest bardzo ważna dla obrotu gospodarczego. Problem limitowania kar umownych i ich
określoności od dawna budzi wątpliwości w orzecznictwie. W tej uchwale SN jednoznacznie wskazał, że
obowiązywanie takiego limitu kar umownych (z tytułu zwłoki lub opóźnienia) musi wynikać z ustawy – tak jak
w przypadku regulacji dotyczących zamówień publicznych.
SN wyraźnie wskazał, że nie ma podstaw by uznać, że obowiązujący system prawny przewiduje konieczność
limitowania odpowiedzialności dłużnika, jeżeli same strony nie chcą określić takiego limitu. Ochrona dłużnika przy
instytucji kar umownych nie ma priorytetowego znaczenia. Wszelkie niesprawiedliwości związane z wysokością kar
umownych mogą być rozstrzygane w ramach instytucji miarkowania kary umownej, choć to rozwiązanie jest już
całkowicie zależne od stanowiska sądu orzekającego w danej sprawie.

Uchwała SN z 9.12.2021 r., III CZP 16/21,

Uchwała SN jest istotna dla obrotu gospodarczego, wyjaśniając kwestię limitowania kar umownych. Sąd podkreśla, że brak konieczności limitowania odpowiedzialności dłużnika nie narusza jego ochrony, a ewentualne nadużycia mogą być rozstrzygane poprzez miarkowanie kary umownej.