Dyspozytywny charakter prawa agenta do prowizji

Trybunał Sprawiedliwości orzekł, że zasady dotyczące prowizji agenta mają charakter dyspozytywny, co pozwala stronom na zmianę ich w umowie agencyjnej. Sprawa dotyczyła żądania informacji o prowizji należnej za okres 1999-2015, które Bank odmówił ujawnić, powołując się na tajemnicę bankową. TS interpretując dyrektywę 86/653 stwierdził, że można wprowadzić odstępstwa od prawa agenta do prowizji z transakcji z klientem pozyskanym wcześniej.

Tematyka: Trybunał Sprawiedliwości, prowizja agenta, charakter dyspozytywny, umowa agencyjna, dyrektywa 86/653, art. 7 ust. 1 lit. b, transakcje handlowe, interpretacja prawa

Trybunał Sprawiedliwości orzekł w „polskiej sprawie”, że zasady dotyczące prowizji należnej agentowi
z tytułu umów zawartych z klientami uprzednio pozyskanymi przez niego, uregulowane w art. 761 § 1 KC,
mają charakter dyspozytywny. Tym samym mogą być one zmienione wolą stron w umowie agencyjnej.
Stan faktyczny
R. i Bank były związane umowami agencyjnymi w okresie od 1999 r. do 2015 r. Ostatnia z tych umów miała formę
umowy ramowej, uzupełnionej przez szczegółowe umowy agencyjne. Umowy między stronami dotyczyły świadczenia
usług pośrednictwa finansowego, obejmującego pośredniczenie w wykonywaniu czynności pomocniczych
i promocyjnych związanych z obsługą i akwizycją kart kredytowych, a także innych usług finansowych oferowanych
przez Bank. Umowy te określały sposób wynagrodzenia przedstawiciela i formułowały w szczególności obowiązek
jego obliczenia w zależności od liczby zawartych umów. W większości przypadków stanowiło ono określoną kwotę
pobieraną od każdej wydanej karty kredytowej lub od każdego pozytywnie rozpoznanego wniosku o kredyt. Po
zakończeniu umowy agencyjnej przedstawiciel miał prawo do świadczenia wyrównawczego w wysokości określonej
w umowie. W umowie tej zastrzeżono, że ta kwota wyczerpuje cały zakres świadczenia wyrównawczego, do którego
jest uprawniony przedstawiciel.
W następstwie rozwiązania w 2014 r. umowy ramowej przez Bank, R. zwróciła się do niego o udzielenie informacji
dotyczących prowizji należnej jej za okres od 1999 r. do 2015 r. Bank podniósł, że przekazywane dotychczas
informacje odpowiadały całkowitemu wynagrodzeniu należnemu na podstawie zawartych umów agencyjnych,
a zatem nie ma żadnego powodu, aby przekazać inne informacje. Bank twierdził ponadto, że żądane informacje są
objęte tajemnicą bankową. Wobec tej odmowy R. wystąpiła do Sądu Okręgowego w Warszawie z żądaniem
ujawnienia informacji koniecznych do obliczenia wysokości prowizji należnej za czas trwania umowy.
Pytanie prejudycjalne
Czy art. 7 ust. 1 lit. b) dyrektywy Rady 86/653/EWG z 8.12.1986 r. w sprawie koordynacji ustawodawstw państw
członkowskich odnoszących się do przedstawicieli handlowych działających na własny rachunek (Dz.Urz. UE L
z 1986 r. Nr 382, s. 17) należy interpretować w ten sposób, że nie można w drodze umowy wprowadzić odstępstwa
od prawa, które ten przepis przyznaje przedstawicielowi handlowemu działającemu na własny rachunek, do
pobierania prowizji z tytułu transakcji zawartej w czasie trwania umowy agencyjnej z osobą trzecią, którą
przedstawiciel ten już wcześniej odnośnie do transakcji tego samego rodzaju pozyskał jako klienta?
Stanowisko TS
Zgodnie z art. 7 ust. 1 dyrektywy 86/653 przedstawiciel handlowy jest uprawniony do prowizji z tytułu transakcji
handlowych zawartych w okresie objętym umową agencyjną, gdy zawarcie transakcji wynika z jego działania lub gdy
transakcja została zawarta z osobą trzecią, którą on już wcześniej odnośnie do transakcji tego samego rodzaju
pozyskał jako klienta. Rzecznik generalna wskazała w pkt 45 opinii, że treść tego przepisu, poprzez użycie spójnika
„lub” wskazuje, że prawodawca UE zamierzał dać stronom wybór. Z treści tego przepisu nie można jednak
wywnioskować, czy przepis ten ma charakter dyspozytywny, czy też nie. W związku z tym, ponieważ bezwzględnie
wiążący charakter art. 7 ust. 1 lit. b) dyrektywy 86/653 nie został wyraźnie określony ani w art. 7 tej dyrektywy, ani
w innych jej przepisach, przy dokonywaniu jego wykładni należy uwzględnić kontekst, w jaki się on wpisuje, oraz cele
realizowane przez tę dyrektywę. Trybunał stwierdził, że geneza tego przepisu może również zawierać informacje
istotne dla jego wykładni [wyrok TS z 25.6.2020 r., C-24/19,
, A i in. (Turbiny wiatrowe w Aalter i Nevele),
EU:C:2020:503, pkt 37).
Co do kontekstu art. 7 ust. 1 dyrektywy 86/653, TS podkreślił, że z ogólnej systematyki dyrektywy 86/653 wynika, iż
jeżeli odstępstwo od danego jej przepisu nie jest dopuszczalne, wówczas prawodawca UE wskazuje to. Tak jest
w szczególności w odniesieniu do art. 10 ust. 4, art. 11 ust. 3 czy też art. 12 ust. 3 tej dyrektywy, które, podobnie jak
art. 7, znajdują się w jej rozdziale III, dotyczącym wynagrodzenia przedstawiciela. W ocenie TS z wykładni
systemowej art. 7 dyrektywy 86/653 wynika, że gdyby prawodawca UE zamierzał wprowadzić odstępstwo od zasady
ustanowionej w ust. 1 tego przepisu w jednym z jego kolejnych ustępów, to wyraźnie by to wskazał.
Odnośnie celów założonych w dyrektywie 86/653, TS przypomniał, że jak wynika z jej motywów drugiego i trzeciego,
ma ona na celu ochronę przedstawicieli handlowych w ich stosunkach ze zleceniodawcami, promowanie
bezpieczeństwa transakcji handlowych i ułatwienie wymiany towarów pomiędzy państwami członkowskimi poprzez
zbliżenie systemów prawnych tych państw w obszarze przedstawicielstwa handlowego (wyrok TS z 16.2.2017 r., C-
507/15,
, Agro Foreign Trade & Agency, EU:C:2017:129, pkt 29).

W ocenie TS wykładnia art. 7 ust. 1 lit. b) dyrektywy 86/653, która nadawałaby mu bezwzględnie wiążący charakter,
nie prowadziłaby do większej ochrony przedstawicieli handlowych. Jak bowiem wyjaśniła rzecznik generalna w pkt 66
opinii, nie można wykluczyć, że w takich okolicznościach niektórzy zleceniodawcy kompensowaliby koszty prowizji –
która byłaby bezwzględnie należna za transakcję zawartą w czasie trwania umowy agencyjnej z osobą trzecią, którą
przedstawiciel już wcześniej odnośnie do transakcji tego samego rodzaju pozyskał jako klienta – poprzez obniżenie
stawki prowizji podstawowej, ograniczenie wcześniej zwracanych wydatków lub pozostałych elementów
wynagrodzenia lub wyłączenie ich, a nawet rezygnowaliby z zawarcia umowy z przedstawicielem handlowym.
Zdaniem TS powyższą wykładnię potwierdza geneza dyrektywy 86/653. Z wniosku dotyczącego dyrektywy Rady
w sprawie koordynacji ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do przedstawicieli handlowych
(działających na własny rachunek) wynika bowiem, że Komisja Europejska pierwotnie zaproponowała, aby przepisy,
od których strony nie mogły odstąpić, zostały ustanowione w jednym i tym samym artykule, a mianowicie w art. 35
tego wniosku. Podczas gdy przepis odpowiadający art. 7 ust. 1 tej dyrektywy znajdował się w tym wykazie, został on
następnie z niego usunięty. Ponadto, o ile sama zasada jednolitego wykazu została ostatecznie odrzucona przez
prawodawcę Unii na rzecz zakazu odstępstw w poszczególnych przypadkach, o tyle prawodawca Unii nie przyjął
takiego rozwiązania w odniesieniu do art. 7 ust. 1 lit. b) dyrektywy 86/653. Rzecznik generalna stwierdziła w pkt 75
opinii, że wykreślenie przepisu odpowiadającego art. 7 ust. 1 lit. b) dyrektywy 86/653 z wyżej wymienionego wykazu
przepisów bezwzględnie wiążących, zawartego w art. 35 wniosku dotyczącego dyrektywy, o którym mowa
w poprzednim punkcie niniejszego wyroku, a także decyzja, że bezwzględnie wiążący charakter przepisów dyrektywy
86/653 będzie wskazany w poszczególnych jej artykułach, potwierdzają, wobec braku wyraźnej wskazówki w tym
względzie w art. 7 ust. 1 lit. b) tej dyrektywy, dyspozytywny charakter tego przepisu.
Reasumując TS orzekł, że art. 7 ust. 1 lit. b) dyrektywy 86/653 należy interpretować w ten sposób, iż można
w drodze umowy wprowadzić odstępstwo od prawa, które ten przepis przyznaje przedstawicielowi
handlowemu działającemu na własny rachunek, do pobierania prowizji z tytułu transakcji zawartej w czasie
trwania umowy agencyjnej z osobą trzecią, którą przedstawiciel ten już wcześniej odnośnie do transakcji
tego samego rodzaju pozyskał jako klienta.

Komentarz
Analiza zagadnienia prawnego rozstrzygniętego w prezentowanym wyroku przez TS sprowadza się do kwestii, czy
art. 7 ust. 1 lit. b) dyrektywy 86/653 należy interpretować jako normę bezwzględnie wiążącą, czy też jako normę
dyspozytywną, a więc do tego, czy strony umowy agencyjnej mogą, czy też nie, wyłączyć prawo przedstawiciela
handlowego do prowizji od powtórnych transakcji. Bezwzględnie wiążący charakter art. 7 ust. 1 lit. b) dyrektywy
86/653 nie został wyraźnie uregulowany ani w art. 7 tej dyrektywy, ani w innych jej przepisach. Na postawie wykładni
systemowej i historycznej tego przepisu oraz wykładni celowościowej dyrektywy 86/653, Trybunał potwierdził, ze
przepis ten ma charakter dyspozytywny, a zatem może zostać wyłączony przez umowę agencyjną.
Art. 7 ust. 1 dyrektywy 86/653 został transponowany do prawa polskiego w art. 761 §1 KC. Tym samym uwagi TS
poczynione w prezentowanym wyroku należy stosować interpelując ten przepis KC.

Wyrok TS z 13.10.2022 r., C-64/21, Rigall Arteria Management,

Trybunał uznał, że art. 7 ust. 1 lit. b) dyrektywy 86/653 ma charakter dyspozytywny, co pozwala na wyłączenie prawa agenta do prowizji w umowie agencyjnej. Decyzja ta ma zastosowanie do prawa polskiego, gdyż norma ta została transponowana do art. 761 §1 KC.