Konsekwencje orzeczenia nieważności umowy frankowej
Uznanie przez sąd nieuczciwego charakteru warunku umowy frankowej nakłada na sąd obowiązek ochrony konsumenta przed „szczególnie szkodliwymi konsekwencjami” wynikającymi z orzeczenia nieważności takiej umowy – orzekł TSUE. Sprawa dotyczy umowy kredytu hipotecznego indeksowanego do franka szwajcarskiego zawartej przez polskich konsumentów, którzy uznali postanowienia umowy za nieuczciwe i wystąpili z żądaniem jej unieważnienia.
Tematyka: umowa frankowa, TSUE, nieważność umowy, konsekwencje prawne, ochrona konsumenta, dyrektywa 93/13/EWG
Uznanie przez sąd nieuczciwego charakteru warunku umowy frankowej nakłada na sąd obowiązek ochrony konsumenta przed „szczególnie szkodliwymi konsekwencjami” wynikającymi z orzeczenia nieważności takiej umowy – orzekł TSUE. Sprawa dotyczy umowy kredytu hipotecznego indeksowanego do franka szwajcarskiego zawartej przez polskich konsumentów, którzy uznali postanowienia umowy za nieuczciwe i wystąpili z żądaniem jej unieważnienia.
Uznanie przez sąd nieuczciwego charakteru warunku umowy frankowej nakłada na sąd obowiązek ochrony konsumenta przed „szczególnie szkodliwymi konsekwencjami” wynikającymi z orzeczenia nieważności takiej umowy – orzekł TSUE. Ponadto w takiej sytuacji polski sąd nie może badać z urzędu sytuacji majątkowej frankowicza. Stan faktyczny W 2007 r. polscy konsumenci zawarli bankiem umowę kredytu hipotecznego indeksowanego do franka szwajcarskiego. Zdaniem kredytobiorców postanowienia tej umowy dotyczące mechanizmu indeksacji są nieuczciwe (art. 3851 KC) i wystąpili oni z żądaniem ich usunięcia. Ponadto wyrazili oni zgodę na stwierdzenie nieważności umowy przez Sąd odsyłający. Skutki nieważności umowy Zgodnie z art. 6 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z 5.4.1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.Urz. UE L z 1993 r. Nr 95, s. 29) „państwa członkowskie stanowią, że na mocy prawa krajowego nieuczciwe warunki w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców (przedsiębiorców) z konsumentami nie będą wiążące dla konsumenta”. Trybunał stwierdził, że ten przepis nie określa kryteriów dotyczących możliwości dalszego obowiązywania umowy bez nieuczciwych warunków, lecz pozostawia to krajowemu porządkowi prawnemu (wyrok TSUE z 29.4.2021 r., Bank BPH, C-19/20, , pkt 84). Trybunał orzekł już, że ochrona przyznana przez dyrektywę 93/13/EWG nie może być ograniczona jedynie do okresu wykonania umowy zawartej z konsumentem przez przedsiębiorcę, lecz że obowiązuje ona również po wykonaniu tej umowy (wyrok TSUE z 9.7.2020 r., Raiffeisen Bank i BRD Groupe Societé Générale, C-698/18 i C‑ 699/18, , pkt 73, sprawy połączone). Zatem w przypadku unieważnienia umowy zawartej między konsumentem a przedsiębiorcą z powodu nieuczciwego charakteru jednego z jej warunków TSUE uznał, że do państw członkowskich należy uregulowanie w drodze ich prawa krajowego skutków tego unieważnienia, z poszanowaniem ochrony przyznanej konsumentowi przez dyrektywę 93/13/EWG, w szczególności poprzez zapewnienie przywrócenia sytuacji prawnej i faktycznej, jaka istniałaby w sytuacji braku takiego nieuczciwego warunku. W niniejszej sprawie Sąd odsyłający wyjaśnia, że przepisy art. 405-406 i 409-410 KC, które powinien zastosować w celu ustalenia skutków unieważnienia umowy, prowadziłyby do podziału strat wynikających z tego unieważnienia w częściach równych pomiędzy powodami i X. W ocenie TSUE taki skutek, w zakresie w jakim podważyłby ochronę przyznaną przez dyrektywę 93/13/EWG konsumentom w następstwie unieważnienia umowy, byłby sprzeczny z ww. celami. Trybunał orzekł, że art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG należy interpretować w ten sposób, iż w wypadku unieważnienia umowy zawartej między konsumentem a przedsiębiorcą ze względu na nieuczciwy charakter jednego z jej warunków do państw członkowskich należy uregulowanie w drodze ich prawa krajowego skutków tego unieważnienia, z poszanowaniem ochrony przyznanej konsumentowi przez tę dyrektywę, w szczególności poprzez zagwarantowanie przywrócenia sytuacji prawnej i faktycznej, w jakiej ten konsument znajdowałby się w braku takiego nieuczciwego warunku. Badanie z urzędu przez sąd sytuacji majątkowej konsumenta Trybunał przypomniał, że system ochrony stworzony przez dyrektywę 93/13/EWG opiera się na założeniu, że konsument jest stroną słabszą niż przedsiębiorca, zarówno pod względem siły negocjacyjnej, jak i ze względu na stopień poinformowania, i w związku z tym godzi się on na postanowienia sformułowane wcześniej przez przedsiębiorcę, nie mając wpływu na ich treść (wyrok TSUE z 7.12.2017 r., Banco Santander, C-598/15, , pkt 36). Niemniej ten system ochrony nie powinien być stosowany, jeżeli konsument się temu sprzeciwia. Konsument może po poinformowaniu go przez sąd krajowy nie podnosić nieuczciwego i niewiążącego charakteru warunku umownego, wyrażając w ten sposób dobrowolną i świadomą zgodę na dany warunek, i unikając tym samym unieważnienia umowy (wyrok TSUE z 3.10.2019 r., Dziubak, C-260/18, , pkt 56). W niniejszej sprawie powodowie w postępowaniu głównym zażądali unieważnienia umowy kredytu wiążącej ich z X. W konsekwencji w zakresie, w jakim Sąd odsyłający poinformował konsumentów w sposób obiektywny i wyczerpujący o skutkach prawnych oraz szczególnie szkodliwych skutkach ekonomicznych, jakie może mieć dla nich unieważnienie umowy, zdaniem TSUE po uwzględnieniu ich woli stwierdzenia nieważności umowy ten Sąd nie może sprzeciwić się zrzeczeniu się przez nich ochrony przyznanej im przez dyrektywę 93/13/EWG. Trybunał orzekł, że art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie temu, aby sąd krajowy, po pierwsze, zbadał z urzędu, z pominięciem wszelkich uprawnień przyznanych mu w tym względzie przez prawo krajowe, sytuację majątkową konsumenta, który zażądał unieważnienia umowy wiążącej go z przedsiębiorcą ze względu na istnienie nieuczciwego warunku, bez którego umowa nie może nadal być prawnie wiążąca, nawet jeśli owo unieważnienie może narazić konsumenta na szczególnie szkodliwe konsekwencje. Po drugie zaś odmówił stwierdzenia takiego unieważnienia, w sytuacji gdy konsument wyraźnie się o to zwrócił, i został poinformowany w sposób obiektywny i wyczerpujący o konsekwencjach prawnych i szczególnie szkodliwych dla niego skutkach gospodarczych. Uprawnienia i obowiązki sądu krajowego Z orzecznictwa TSUE wynika, że w przypadku stwierdzenia przez sąd krajowy nieważności nieuczciwego warunku umowy zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem sąd ten nie może uzupełnić tej umowy poprzez zmianę treści owego warunku (wyrok TSUE z 20.1.2021 r., Banca B., C-269/19, , pkt 30). Trybunał stwierdził bowiem, że gdyby sąd krajowy mógł zmieniać treść nieuczciwych warunków zawartych w takiej umowie, to takie uprawnienie mogłoby zagrażać realizacji długoterminowego celu ustanowionego w art. 7 dyrektywy 93/13/EWG. Uprawnienie to przyczyniłoby się bowiem do wyeliminowania zniechęcającego skutku wywieranego na przedsiębiorców, poprzez brak stosowania takich nieuczciwych warunków wobec konsumentów. Trybunał orzekł już, że dyrektywa 93/13/EWG nie ma na celu proponowania jednolitych rozwiązań w odniesieniu do konsekwencji, jakie wynikają ze stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku umownego. Zatem skoro w myśl art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG nieuczciwe warunki nie mogą wiązać konsumentów, to jej cele mogły zostać osiągnięte, w zależności od konkretnej sytuacji i krajowych ram prawnych, poprzez niestosowanie wobec konsumenta danego nieuczciwego warunku, lub jeżeli umowa nie mogłaby dalej obowiązywać bez tego warunku, poprzez zastąpienie go przepisami prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym (wyrok Banca B., pkt 39). Niemniej w pkt. 40 wyroku Banca B. Trybunał przypomniał, że konsekwencje stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku umownego nie mają jednak charakteru wyczerpującego. Trybunał orzekł, że art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG należy interpretować w ten sposób, iż stoi on na przeszkodzie temu, aby sąd krajowy po stwierdzeniu nieuczciwego charakteru warunku umowy zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem mógł zaradzić lukom wynikającym z usunięcia nieuczciwego warunku zawartego w tej umowie poprzez zastosowanie przepisu prawa krajowego niemającego charakteru przepisu dyspozytywnego. Jednakże do sądu krajowego należy podjęcie, przy uwzględnieniu całości prawa krajowego, wszelkich środków niezbędnych dla ochrony konsumenta przed szczególnie szkodliwymi konsekwencjami, jakie mogłoby mieć dla niego unieważnienie umowy. Komentarz To kolejna „polska sprawa frankowa” rozpatrzona przez TSUE. Trybunał dokonał w niej wykładni językowej, systemowej i celowościowej art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG, podtrzymując dotychczasową linię orzeczniczą. Trybunał po raz kolejny podkreślił, że ochrona konsumentów uregulowana w tej dyrektywie ma na celu, po pierwsze, przywrócenie sytuacji prawnej i faktycznej, w jakiej konsument znajdowałby się w sytuacji braku takiego nieuczciwego warunku, oraz po drugie, wywoływać wobec przedsiębiorców skutek zniechęcający do stosowania takich warunków. Trybunał wyjaśnił, że stosowanie art. 405-406 i 409-410 KC w taki sposób, jak przedstawiono to we wniosku prejudycjalnym, byłoby sprzeczne z powyższą wykładnią dyrektywy 93/13/EWG. W niniejszym wyroku TSUE uznał, że stosowanie tych przepisów KC nie pozwoliłoby na zagwarantowanie przywrócenia sytuacji prawnej i faktycznej, w jakiej konsument znajdowałby się w sytuacji braku nieuczciwego warunku, co oczywiście narusza wymienione powyżej cele dyrektywy 93/13/EWG. Ponadto, powołując się na ochronę konsumenta, Trybunał uznał wprost, że polski Sąd nie może z urzędu badać sytuacji majątkowej konsumenta, który zażądał unieważnienia tzw. umowy frankowej, ze względu na klauzulę abuzywną, w celu ustalenia, czy takie unieważnienie może narazić tego konsumenta na „szczególnie niekorzystne konsekwencje”. Trybunał wyjaśnił również ponownie, że przywrócenie rzeczywistej równowagi między wzajemnymi prawami i obowiązkami stron umowy wymaga, aby sąd krajowy podjął wszelkie niezbędne środki mające na celu ochronę konsumenta przed szczególnie szkodliwymi konsekwencjami, jakie może spowodować unieważnienie danej umowy. Co wydaje się istotne, nie tylko w kontekście tej sprawy, TSUE uznaje, że sąd krajowy jest zobowiązany, w miarę możliwości, do stosowania prawa krajowego w taki sposób, aby wyciągnąć wszystkie konsekwencje, jakie zgodnie z prawem krajowym wynikają ze stwierdzenia nieuczciwego charakteru danego warunku, tak aby osiągnąć rezultat określony w art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG. Wyrok TSUE z 16.3.2023 r., M.B. i in. (Skutki nieważności umowy), C-6/22,
Trybunał Europejski w wyroku podkreślił konieczność zapewnienia konsumentom ochrony przed skutkami nieważności umowy frankowej, zgodnie z dyrektywą 93/13/EWG. Sąd polski nie może z urzędu badać sytuacji majątkowej konsumenta, a jego działania powinny zmierzać do przywrócenia równowagi między stronami umowy.