Kompetencje sądu orzekającego co do klauzul abuzywnych
Sąd krajowy nie może dokonać konwalidacji umowy kredytu zawierającej nieuczciwy warunek umowny, zmieniając walutę umowy i określając górną granicę kursu wymiany waluty. Uprawnienia takiego sądu muszą być zgodne z koniecznością przywrócenia równowagi umowy między stronami oraz ochroną konsumenta przed szkodliwymi konsekwencjami unieważnienia umowy. Orzecznictwo węgierskie i stanowisko TSUE dotyczące nieuczciwych warunków umownych są kluczowe dla interpretacji prawa w tej kwestii.
Tematyka: sąd krajowy, umowa kredytu, nieuczciwe warunki umowne, TSUE, ochrona konsumenta, unieważnienie umowy, zwrot korzyści, zastąpienie warunków umownych, prawo krajowe
Sąd krajowy nie może dokonać konwalidacji umowy kredytu zawierającej nieuczciwy warunek umowny, zmieniając walutę umowy i określając górną granicę kursu wymiany waluty. Uprawnienia takiego sądu muszą być zgodne z koniecznością przywrócenia równowagi umowy między stronami oraz ochroną konsumenta przed szkodliwymi konsekwencjami unieważnienia umowy. Orzecznictwo węgierskie i stanowisko TSUE dotyczące nieuczciwych warunków umownych są kluczowe dla interpretacji prawa w tej kwestii.
Sąd krajowy nie może dokonać konwalidacji umowy kredytu zawierającej nieuczciwy warunek umowny, uznając tę umowę za ważną, oraz jednocześnie zmieniając walutę tej umowy i określając górną granicę kursu wymiany tej waluty. Uprawnienia takiego sądu nie mogą bowiem wykraczać poza to, co jest ściśle konieczne w celu przywrócenia równowagi na gruncie umowy między jej stronami, a tym samym ochrony konsumenta przed szczególnie szkodliwymi konsekwencjami, jakie mogłoby spowodować unieważnienie danej umowy kredytu. Stan faktyczny W 2008 r. węgierska konsumentka zawarła umowę kredytu denominowanego we frankach szwajcarskich i spłacanego w forintach węgierskich. Sąd unieważnił tę umowę, ponieważ zawarty w niej warunek obciążający konsumenta ryzykiem kursowym był nieuczciwy. Co do zasady orzecznictwo węgierskie uwzględnia opinię organu doradczego węgierskiego Sądu Najwyższego z 2019 r., która nie jest formalnie wiążąca. Zgodnie z tą opinią jedynym skutkiem prawnym mającym zastosowanie, w przypadku gdy umowa kredytu zawiera nieuczciwy warunek umowny, obciążając konsumenta ryzykiem kursowym, jest „stwierdzenie ważności”. Wyłącznie w sytuacji, gdy podstawa nieważności umowy nie może zostać usunięta, sąd, przed którym zawisł spór, może uznać tę umowę za znajdującą tymczasowo zastosowanie do chwili wydania przez niego orzeczenia, co jest bezwzględnie związane z rozwiązaniem tej umowy w przyszłości. W tym kontekście usunięcie przyczyny nieważności oznacza dla konsumenta całkowite (poprzez sądowe przekształcenie kredytu w kredyt denominowany w forintach węgierskich) lub częściowe (ustalenie przez sąd górnej granicy ryzyka kursowego) wyeliminowanie ryzyka kursowego wynikającego z danego nieuczciwego warunku poprzez skuteczną zmianę treści tej umowy. Sąd odsyłający ma jednak wątpliwości, czy powyższe stanowisko jest zgodne z tą dyrektywą Rady 93/13/EWG z 5.4.1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.Urz. UE L z 1993 r. Nr 95, s. 29). Stanowisko TSUE Trybunał orzekł już, że w przypadku uznania przez sąd krajowy nieuczciwego warunku umowy zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem za nieważny, ten sąd nie może uzupełnić tej umowy poprzez zmianę treści owego warunku (wyrok TSUE z 25.11.2020 r., Banca B., C-269/19, , pkt 30). Tym samym warunek umowny, którego nieuczciwość została stwierdzona, należy co do zasady uznać za nigdy nieistniejący, tak aby nie wywoływał on skutków wobec konsumenta. W związku z tym sądowe stwierdzenie nieuczciwego charakteru takiego warunku powinno mieć co do zasady skutek w postaci przywrócenia sytuacji prawnej i faktycznej konsumenta, w jakiej znajdowałby się on w sytuacji braku tego warunku, uzasadniając w szczególności prawo do zwrotu korzyści nienależnie uzyskanych przez przedsiębiorcę ze szkodą dla konsumenta na podstawie danego nieuczciwego warunku umownego (wyrok TSUE z 31.3.2022 r., Lombard Lízing, C-472/20, , pkt 50, 55). Trybunał stwierdził, że gdyby sąd krajowy mógł zmieniać treść nieuczciwych warunków umowy zawartej między konsumentem a przedsiębiorcą, to takie uprawnienie mogłoby zagrażać realizacji długoterminowego celu ustanowionego w art. 7 dyrektywy 93/13/EWG, jakim jest doprowadzenie do zaprzestania stosowania nieuczciwych warunków w takich umowach. Uprawnienie to przyczyniłoby się do wyeliminowania zniechęcającego skutku wywieranego na przedsiębiorców poprzez zwykły brak stosowania takich nieuczciwych warunków wobec konsumentów (wyrok TSUE z 3.3.2020 r., Gómez del Moral Guasch, C-125/18, , pkt 60). Trybunał uznał, że jeżeli – tak jak w niniejszej sprawie – należy unieważnić rozpatrywaną umowę kredytu w całości, po uchyleniu nieuczciwego warunku, to w drodze wyjątku taki warunek może zostać uchylony i zastąpiony przepisem prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym lub mającym zastosowanie w przypadku zgody stron. Taka możliwość jest ograniczona do sytuacji, w których unieważnienie umowy w całości narażałoby konsumenta na szczególnie szkodliwe konsekwencje, niewspółmiernie godzące w jego interes (wyrok Lombard Lízing, pkt 41). Z orzecznictwa TSUE wynika, że sąd krajowy musi mieć możliwość uwzględnienia żądania unieważnienia umowy kredytu opartego na nieuczciwym charakterze warunku dotyczącego ryzyka kursowego, jeżeli zostanie ustalone, że ten warunek jest nieuczciwy, i że bez tego warunku umowa nie może pozostawać w mocy (wyrok TSUE z 14.3.2019 r., Dunai, C-118/17, , pkt 56). Trybunał stwierdził, że jeżeli sąd krajowy uzna, iż unieważnienie danej umowy kredytu niewspółmiernie godziłoby w interes konsumenta, zastąpienie danego nieuczciwego warunku przepisami prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym nie stanowi jedynej konsekwencji zgodnej z dyrektywą 93/13/EWG (wyrok Banca B., pkt 39, 40). W tej sytuacji, gdy nie istnieje żaden taki przepis prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym, i gdy konsument nie wyraził woli utrzymania w mocy nieuczciwych warunków umownych, a unieważnienie umowy narażałoby tego konsumenta na szczególnie szkodliwe konsekwencje, sąd krajowy powinien z pełnym uwzględnieniem prawa krajowego podjąć wszelkie niezbędne środki mające na celu ochronę konsumenta przed szczególnie szkodliwymi konsekwencjami, jakie może wywrzeć unieważnienie danej umowy kredytowej, w szczególności ze względu na natychmiastową wymagalność wierzytelności przysługującej przedsiębiorcy wobec konsumenta (wyrok Lombard Lízing, pkt 56). W takich okolicznościach TSUE uznał, że nic nie stoi na przeszkodzie temu, aby sąd krajowy mógł wezwać strony do podjęcia negocjacji, o ile określi on ich ramy, a ich celem będzie ustanowienie rzeczywistej równowagi między prawami i obowiązkami stron umowy, z uwzględnieniem w szczególności, leżącego u podstaw dyrektywy 93/13/EWG, celu ochrony konsumenta (wyrok Banca B., pkt 42). Trybunał orzekł, że art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG należy interpretować w ten sposób, iż stoją one na przeszkodzie temu, aby – w sytuacji gdy warunek umowny obciążający konsumenta ryzykiem kursowym powoduje ze względu na swój nieuczciwy charakter nieważność umowy kredytu denominowanego w walucie obcej, lecz spłacanego w walucie krajowej, w której ten warunek jest zawarty – ta umowa została uznana za ważną, a treść zobowiązań konsumenta wynikających z tego warunku umownego została dostosowana poprzez zmianę waluty tej umowy i ustalonej w niej stopy procentowej lub poprzez ustalenie górnej granicy kursu wymiany tej waluty. Warunek obciążający konsumenta ryzykiem kursowym Trybunał uznał możliwość zastąpienia przez sąd krajowy nieuczciwego warunku umowy kredytu przepisem prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym, ale ta możliwość jest ograniczona do wyjątkowych przypadków, a mianowicie do sytuacji, w których unieważnienie tego nieuczciwego warunku zobowiązywałoby sąd do unieważnienia tej umowy w całości, narażając w ten sposób danego konsumenta na szczególnie niekorzystne konsekwencje, które niewspółmiernie godziłyby w jego interes. Jednakże ta możliwość zastąpienia, która stanowi wyjątek od ogólnej zasady, zgodnie z którą dana umowa pozostaje wiążąca dla stron tylko wtedy, gdy może ona nadal obowiązywać bez zawartych w niej nieuczciwych warunków, jest ograniczona do przepisów prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym, lub mających zastosowanie, jeżeli strony wyrażą na to zgodę, i opiera się w szczególności na tym, że takie przepisy nie mają zawierać nieuczciwych warunków (wyrok TSUE z 3.10.2019 r., Dziubak, C-260/18, , pkt 59). Trybunał orzekł, że art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG należy interpretować w ten sposób, iż przepis ten stoi na przeszkodzie temu, aby w sytuacji gdy warunek obciążający konsumenta ryzykiem kursowym powoduje ze względu na swój nieuczciwy charakter nieważność umowy kredytu denominowanego w walucie obcej, lecz spłacanego w walucie krajowej, w której jest ten warunek zawarty – ta umowa w okresie od dnia jej zawarcia do dnia wejścia w życie przepisów krajowych przewidujących przeliczenie na walutę krajową umów kredytu denominowanego w walucie obcej – pozostawała w mocy poprzez zastąpienie tego warunku przepisami prawa krajowego o charakterze ogólnym w zakresie, w jakim takie przepisy prawa krajowego nie mogą skutecznie zastąpić tego warunku zwykłym zastąpieniem przez sąd krajowy, które nie wymagałoby interwencji ze strony tego sądu prowadzącej do kontroli treści nieuczciwego warunku zawartego w umowie. Komentarz W niniejszym wyroku TSUE rozrysował warianty dotyczące konsekwencji stwierdzenia przez sąd nieuczciwego warunku w umowie kredytu, w tym tak jak w rozpatrywanej sprawie obciążające konsumenta ryzykiem kursowym. Przy czym Trybunał kontynuuje dotychczasową linię orzeczniczą, uzależniając te skutki prawne przede wszystkim od treści żądania konsumenta będącego stroną takiej umowy kredytu. Trybunał podtrzymał miedzy innymi swoje stanowisko, wyrażone już wyroku sprawie Dziubak (wyrok, pkt 62), zgodnie z którym sąd krajowy nie może wypełniać luk w umowie, spowodowanych usunięciem z niej nieuczciwych warunków, wyłącznie na podstawie przepisów krajowych o charakterze ogólnym (por. art. 56 i 65 KC). Niemniej analizując niniejszą sprawę w kontekście polskich postępowań dotyczących niedozwolonych postanowień umownych (art. 3851 KC), należy mieć na uwadze specyfikę rozpatrywanego węgierskiego sporu. Wynika ona z fundamentalnych różnic pomiędzy węgierskim prawem a polskim, spowodowanych przede wszystkim obowiązywaniem na Węgrzech regulacji ustawowej w tym zakresie. Przewiduje ona między innymi od 1.2.2015 r. przeliczenie na walutę krajową umów kredytu denominowanych w walucie obcej. Wyrok TSUE z 27.4.2023 r., AxFina Hungary, C-705/21,
Trybunał orzekł, że nieuczciwe warunki umowne powinny być traktowane jako nigdy nieistniejące, a unieważnienie umowy kredytu może wiązać się z koniecznością zwrotu korzyści nienależnie uzyskanych przez przedsiębiorcę. Wartościowe są także rozważania dotyczące możliwości zastąpienia nieuczciwych warunków przepisami prawa krajowego oraz konieczności ochrony konsumenta przed szkodliwymi konsekwencjami.