Kiedy wygasa hipoteka na cudzej nieruchomości, zabezpieczająca wierzytelności wobec upadłego dłużnika?

Umorzenie wierzytelności na podstawie art. 369 ust. 2 ustawy Prawo upadłościowe może skutkować wygaśnięciem hipoteki na nieruchomości stanowiącej własność osoby trzeciej, co rodzi sporne kwestie prawne dotyczące skutków umorzenia długu. Orzecznictwo i interpretacje przepisów wskazują na konieczność analizy indywidualnych okoliczności każdej sprawy. Publikacja ta omawia zagadnienie wygaśnięcia hipoteki w kontekście umorzenia wierzytelności oraz przedstawia stanowisko Sądu Najwyższego w tej kwestii.

Tematyka: umorzenie wierzytelności, wygaśnięcie hipoteki, art. 369 PrUpad15, Sąd Najwyższy, interpretacja przepisów, orzecznictwo SN

Umorzenie wierzytelności na podstawie art. 369 ust. 2 ustawy z 28.2.2003 r. Prawo upadłościowe (t.j. Dz.U.
z 2015 r. poz. 233; dalej: PrUpad15), w brzmieniu obowiązującym przed 1.1.2016 r., skutkuje wygaśnięciem
hipoteki na nieruchomości stanowiącej własność osoby trzeciej, ustanowionej na zabezpieczenie tej
wierzytelności.
Stan faktyczny
W 2009 r. Bank A. udzielił prowadzącemu działalność gospodarczą Z.P. kredytu w kwocie ponad 661 tys. zł, którego
zabezpieczeniem stała się m.in. hipoteka na lokalu mieszkalnym. W 2011 r. ogłoszono upadłość Z.P. obejmującą
likwidację majątku dłużnika a jeden z lokali mieszkalnych nabyła G.P. W 2014 r. sąd stwierdził zakończenie
postępowania upadłościowego i umorzył w całości wierzytelności niezaspokojone w postępowaniu upadłościowym.
Gdy Bank C. – następca prawny Banku A. wszczął postępowanie egzekucyjne, na podstawie bankowego tytułu
egzekucyjnego z klauzulą wykonalności, w stosunku do lokalu G.P., właścicielka wystąpiła z pozwem o uzgodnienie
treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym. G.P. domagała się wykreślenia wpisów hipoteki umownej
kaucyjnej i hipoteki umownej zwykłej twierdząc, że umorzenie długu Z.P. w postępowaniu upadłościowym
spowodowało wygaśnięcie hipotek, zgodnie z art. 94 ustawy z 6.7.1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (t.j.
Dz.U. z 2001 r. Nr 124 poz. 1361; dalej: KWU01) w brzmieniu obowiązującym do 20.2.2011 r.
Sąd Okręgowy w K. oddalił powództwo podkreślając, że podstawową funkcją hipoteki jest gwarancją uzyskania
zaspokojenia przez wierzyciela. Odwołując się do orzecznictwa SN wskazano, że wygaśnięcie zobowiązań upadłego
nie ma wpływu na byt prawny hipoteki (zob. wyrok SN z 5.2.2016 r., IV CSK 346/15,
; wyrok SN z 10.9.2015
r., II CSK 745/14,
).
Pytanie prawne
Rozpoznający apelację G.P. Sąd Okręgowy w K. skierował do Sądu Najwyższego następujące zagadnienie prawne:
Czy umorzenie na podstawie art. 369 ust. 2 PrUpad15, w brzmieniu sprzed 1.1.2016 r., wierzytelności
przysługującej kredytodawcy względem kredytobiorcy, zabezpieczonej hipoteką ustanowioną na
nieruchomości stanowiącej własność osoby trzeciej, skutkuje względem dłużnika hipotecznego będącego
jednocześnie stroną czynności bankowej ustanowienia hipoteki, wygaśnięciem zabezpieczonej tą hipoteką
wierzytelności, pociągającym za sobą wygaśnięciem hipoteki w rozumieniu przepisu art. 94 KWU01 ?
Orzekający w składzie 3 sędziów SN przedstawił to pytanie prawne do rozpoznania powiększonemu składowi.
Z art. 369 PrUpad15, w brzmieniu obowiązującym do 1.1.2016 r. wynikało, że w postanowieniu o zakończeniu
postępowania upadłościowego obejmującego likwidację majątku upadłego, którym jest osoba fizyczna, sąd, na
wniosek upadłego, może orzec o umorzeniu w całości lub części zobowiązań upadłego, które nie zostały
zaspokojone w postępowaniu upadłościowym, jeżeli kumulatywnie zostały spełnione szczególne warunki wymienione
w pkt. 1-3 tego przepisu. Na gruncie tej regulacji wyrażono pogląd, że przy wykładni art. 369 PrUpad15 należy
uwzględnić szczególny charakter instytucji umorzenia zobowiązań upadłego oraz indywidualne właściwości podmiotu
korzystającego z tego dobrodziejstwa (zob. postanowienie SN z 5.2.2015 r., V CSK 236/14,
; postanowienie
SN z 16.2.2011 r., II CSK 370/10,
).
W konsekwencji należałoby przyjąć, że ustawodawca zawęził skutki dokonanego umorzenia jedynie do długów
upadłego a regulacja ta nie dotyczy następstw umorzenia w sferze majątkowej innych podmiotów np. dłużnika
rzeczowego. Stanowisko to odwołuje się również do art. 291 PrUpad15, zgodnie z którym jeżeli ogłoszono upadłość
z możliwością zawarcia układu, to układ taki nie narusza praw wierzyciela wobec poręczyciela upadłego oraz
współdłużnika upadłego ani praw wynikających z hipoteki, zastawu, zastawu rejestrowego i hipoteki morskiej, jeżeli
były one ustanowione na mieniu osoby trzeciej. Oznacza to, że zniesienie w ramach układu prawa zabezpieczanego
nie wpływa na prawa zabezpieczające. Przyjmuje się, że pomimo wyraźnego zastrzeżenia w art. 369 PrUpad15
braku oddziaływania umorzenia długu na odpowiedzialność osób trzecich z tytułu zabezpieczenia umorzonego długu,
z jego treści wynika norma podobna do wskazanej w art. 291 PrUpad15. W rezultacie dokonane na jego podstawie
umorzenie nie narusza praw wierzyciela wynikających m.in. z innych zabezpieczeń umorzonego długu przez osoby
trzecie (zob. wyrok SN z 5.2.2016 r., IV CSK 346/15,
).
W orzecznictwie wyrażany jest też pogląd, że wygaśniecie hipoteki na podstawie art. 94 KWU01 dotyczy każdej
sytuacji, w której dochodzi do wygaśnięcia wierzytelności. Przepis ten wyraża zasadę akcesoryjności hipoteki
w stosunku do wierzytelności, którą zabezpiecza, w takim zakresie, w jakim hipoteka jest uzależniona od

zabezpieczonej wierzytelności. To oznacza, że wygaśnięcie hipoteki na podstawie art. 94 KWU01 dotyczy wszystkich
przypadków wygaśnięcia wierzytelności niezależnie od przyczyny, czy to na skutek zaspokojenia interesu
wierzyciela, czy wygaśnięcia mimo niezaspokojenia. Do wygaśnięcia hipoteki nie jest potrzebny wpis jej wykreślenia
w księdze wieczystej, nie ma on bowiem, w przeciwieństwie do ustanowienia hipoteki, charakteru konstytutywnego
(zob. wyrok SN z 10.2.2012 r., II CSK 325/11,
).
Uprawnienia i obowiązki dłużnika rzeczowego
W uzasadnieniu pytania prawnego SN wskazał, że istota hipoteki wynika z art. 65 KWU01. Zgodnie z tym przepisem,
w celu zabezpieczenia oznaczonej wierzytelności wynikającej z określonego stosunku prawnego można
nieruchomość obciążyć prawem, na mocy którego wierzyciel może dochodzić zaspokojenia z nieruchomości bez
względu na to, czyją stała się własnością, z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela
nieruchomości. Między właścicielem a wierzycielem zabezpieczonej wierzytelności istnieje nie tylko stosunek
prawnorzeczowy, wierzyciel może bowiem od właściciela, który nie jest jego dłużnikiem osobistym, żądać zapłaty
sumy pieniężnej (zob. wyrok SN z 25.8.2004 r., IV CK 606/03,
). Korelatem obowiązku świadczenia są
uprawnienia właściciela analogiczne do uprawnień przysługujących dłużnikowi osobistemu. Dłużnik osobisty
i właściciel nieruchomości odpowiadają jednak wobec wierzyciela na podstawie innego stosunku prawnego. Wspólną
odpowiedzialność dłużnika osobistego i dłużnika rzeczowego ujmuje się, wobec braku w ustawie przepisu, który by
przewidywał ich solidarną odpowiedzialność, jako tzw. solidarność przypadkową, do której mają odpowiednie
zastosowanie przepisy KC o solidarności biernej (zob. wyrok SN z 7.7.2005 r., V CK 8/2005).
Stanowisko SN
Sąd Najwyższy stwierdził, że umorzenie wierzytelności na podstawie art. 369 ust. 2 PrUpad15, w brzmieniu
obowiązującym przed 1.1.2016 r., nie ogranicza się jedynie do sytuacji majątkowej dłużnika. Jeśli doszło do
ustanowienia hipoteki na nieruchomości stanowiącej własność osoby trzeciej w celu zabezpieczenia takiej
wierzytelności, skutkiem umorzenia wierzytelności będzie również wygaśnięcie tej hipoteki.
Uchwała SN (7) z 4.4.2023 r., III CZP 11/22,

Sąd Najwyższy potwierdził, że umorzenie wierzytelności może skutkować wygaśnięciem hipoteki na nieruchomości stanowiącej własność osoby trzeciej, co zostało uregulowane w orzecznictwie i interpretacjach przepisów. Warto zauważyć, że ta kwestia budzi kontrowersje i wymaga analizy szczegółowych okoliczności każdej konkretnej sytuacji.