Roszczenia dodatkowe konsumenta i przedsiębiorcy w przypadku nieważności umowy kredytu

W kontekście uznania umowy kredytu hipotecznego za nieważną z powodu nieuczciwych warunków, publikacja analizuje możliwość żądania dodatkowych rekompensat zarówno przez konsumenta, jak i przedsiębiorcę. Omawia interpretację dyrektywy Rady 93/13/EWG oraz stanowiska sądów krajowych i TSUE w tej kwestii, ukazując różnice zdań i ich konsekwencje. Sprawa dotyczyła umowy kredytu hipotecznego indeksowanego do franka szwajcarskiego, zawartej bez negocjacji indywidualnych warunków.

Tematyka: umowa kredytu, nieważność umowy, rekompensata, dyrektywa 93/13/EWG, TSUE, sąd krajowy, przedsiębiorca, konsument, nieuczciwe warunki umowne, frank szwajcarski

W kontekście uznania umowy kredytu hipotecznego za nieważną w całości ze względu na to, że nie może ona
dalej obowiązywać po usunięciu z niej nieuczciwych warunków, art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy Rady
93/13/EWG z 5.4.1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.Urz. UE L z 1993
r. Nr 95, s. 29), należy interpretować w ten sposób, że: nie stoją one na przeszkodzie wykładni sądowej prawa
krajowego, zgodnie z którą konsument ma prawo żądać od instytucji kredytowej rekompensaty
wykraczającej poza zwrot miesięcznych rat i kosztów zapłaconych z tytułu wykonania tej umowy oraz poza
zapłatę ustawowych odsetek za zwłokę od dnia wezwania do zapłaty, pod warunkiem poszanowania celów
dyrektywy 93/13/EWG i zasady proporcjonalności, oraz stoją one na przeszkodzie wykładni sądowej prawa
krajowego, zgodnie z którą instytucja kredytowa ma prawo żądać od konsumenta rekompensaty
wykraczającej poza zwrot kapitału wypłaconego z tytułu wykonania tej umowy oraz poza zapłatę ustawowych
odsetek za zwłokę od dnia wezwania do zapłaty.
Opis okoliczności faktycznych
A.S. i jego małżonka E.S. zawarli z Bankiem M. umowę kredytu hipotecznego, której warunki nie były negocjowane
indywidualnie. Kredyt był indeksowany do franka szwajcarskiego (CHF), a umowa przewidywała, że miesięczne raty
kredytu powinny zostać spłacone w złotych polskich po przeliczeniu zgodnie z kursem sprzedaży franka
szwajcarskiego według tabeli kursów walut obcych stosowanej przez Bank M. w dniu zapłaty każdej raty. W pozwie
A.S. zażądał od Banku M. zapłaty kwoty 3660,76 zł, powiększonej o ustawowe odsetki za zwłokę. Na poparcie
swojego powództwa A.S. podniósł, że umowa kredytu hipotecznego zawiera nieuczciwe warunki powodujące jej
nieważność, w związku z czym Bank M. pobrał miesięczne raty kredytu bez podstawy prawnej. W odpowiedzi na
pozew Bank M. wniósł o oddalenie powództwa.
Stanowisko SR
Wniosek o wydanie, na podstawie art. 267 TFUE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony został przez Sąd
Rejonowy. Sąd krajowy miał wątpliwości co do wykładni art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG
w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich oraz zasad skuteczności, pewności prawa
i proporcjonalności. W odniesieniu do skutków uznania umowy za nieważną w prawie krajowym sąd odsyłający
wyjaśnił, że umowę, której nieważność stwierdzono, uważa się za nigdy niezawartą (nieważność ex tunc). Ponieważ
strony wykonały pewne świadczenia na podstawie tej umowy, mogą żądać ich zwrotu, ponieważ są to świadczenia
nienależne. Sąd odsyłający podkreślił jednak, że orzecznictwo krajowe nie jest jednolite w odniesieniu do kwestii, czy
strony nieważnej umowy kredytu mogą żądać, poza zwrotem wzajemnych świadczeń, zapłaty innych kwot
z tytułu korzystania ze środków pieniężnych przez pewien czas bez podstawy prawnej. Podstawą prawną
najczęściej przywoływaną przez strony na poparcie takich roszczeń jest bezpodstawne wzbogacenie i zwrot
świadczenia nienależnego.
SR stanął na stanowisku, że nie można uznać żadnego żądania banku, które wykraczałoby poza zwrot kapitału
wypłaconego konsumentowi, gdyż w przeciwnym razie doszłoby do naruszenia celów realizowanych przez dyrektywę
93/13/EWG. Jako że nieważność umowy kredytu wynika z zachowania banku, który zastosował nieuczciwe warunki,
należy wykluczyć czerpanie przez ów bank korzyści ze swego zachowania, które jest sprzeczne również z wymogami
dobrej wiary i dobrych obyczajów. Przyznanie korzyści przedsiębiorcom, którzy skorzystali z nieuczciwych warunków,
byłoby również sprzeczne z koniecznością zachowania odstraszającego skutku zakazu stosowania takich warunków.
W związku z tym zdaniem sądu odsyłającego przyjęcie takiego rozwiązania prowadziłoby do tego, że konsument,
który dowiedział się o istnieniu nieuczciwego warunku, wolałby kontynuować wykonanie umowy, niż dochodzić
swoich praw, ponieważ nieważność umowy mogłaby narazić go na negatywne konsekwencje finansowe, takie jak
zapłata wynagrodzenia z tytułu korzystania z kapitału. Natomiast w odniesieniu do konsumenta sąd odsyłający
zauważa, że możliwość żądania przez niego zapłaty dodatkowej rekompensaty nie wydaje się sprzeczna z zasadą
skuteczności. Niemniej zdaniem tego sądu umożliwienie konsumentom żądania od przedsiębiorców zapłaty takich
kwot z tytułu korzystania bez podstawy prawnej z kwoty miesięcznych rat oznaczałoby nałożenie na przedsiębiorców
nieproporcjonalnej sankcji.
Stanowisko TSUE
Przechodząc do odpowiedzi na pytania prejudycjalne, TSUE wskazał, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem
system ochrony ustanowiony na mocy dyrektywy 93/13/EWG opiera się na założeniu, że konsument znajduje się
w gorszym położeniu niż przedsiębiorca, zarówno pod względem możliwości negocjacyjnych, jak i ze względu na

stopień poinformowania, i w związku z tym godzi on się na warunki umowy sporządzone uprzednio przez
przedsiębiorcę, na których treść nie może mieć wpływu. Sądy odsyłające są zobowiązane do odstąpienia od
stosowania nieuczciwych warunków umowy, aby nie wywierały one, w braku sprzeciwu konsumenta,
wiążących wobec niego skutków. Warunek umowny uznany za nieuczciwy należy co do zasady uznać za nigdy
nieistniejący, tak by nie wywoływał on skutków wobec konsumenta. W związku z tym sądowe stwierdzenie
nieuczciwego charakteru takiego warunku powinno mieć co do zasady skutek w postaci przywrócenia sytuacji
prawnej i faktycznej konsumenta, w jakiej znajdowałby się on w braku rzeczonego warunku. O ile jednak do państw
członkowskich należy określenie za pomocą prawa krajowego warunków, w ramach których następuje stwierdzenie
abuzywności klauzuli umownej i w ramach których następują konkretne skutki tego stwierdzenia, o tyle takie
stwierdzenie powinno umożliwić przywrócenie sytuacji prawnej i faktycznej, w jakiej konsument znajdowałby się
w braku takiego nieuczciwego warunku.
TSUE podkreślił, że dyrektywa 93/13/EWG ma na celu m.in. zniechęcenie przedsiębiorców do stosowania
nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich. W tym względzie do sądu odsyłającego należy zbadanie
w świetle wszystkich okoliczności zawisłej przed nim sprawy, czy właściwe przepisy krajowe umożliwiają
przywrócenie pod względem prawnym i faktycznym sytuacji konsumenta, w której znajdowałby się w braku tej
umowy. Co się zaś tyczy odstraszającego skutku zamierzonego przez art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG, należy
wskazać, że możliwość dochodzenia przez konsumenta, w przypadku uznania umowy kredytu hipotecznego
za nieważną, roszczeń wykraczających poza zwrot miesięcznych rat i kosztów zapłaconych z tytułu
wykonania tej umowy, może przyczynić się do zniechęcenia przedsiębiorców do włączania nieuczciwych
warunków do umów zawieranych z konsumentami, ponieważ włączenie takich warunków pociągających za sobą
nieważność umowy w całości mogłoby pociągać za sobą konsekwencje finansowe wykraczające poza zwrot kwot
zapłaconych przez konsumenta i poza zapłatę, w danym przypadku, odsetek za zwłokę. Przyjęcie przez właściwy
sąd takich środków nie może zostać uznane za sprzeczne z zasadą pewności prawa, ponieważ stanowi ono
konkretne wprowadzenie w życie zakazu stosowania nieuczciwych warunków przewidzianego w dyrektywie
93/13/EWG.
Co się natomiast tyczy roszczeń przedsiębiorcy wobec konsumenta, przyznanie instytucji kredytowej prawa do
żądania od konsumenta rekompensaty, wykraczającej poza zwrot kapitału wypłaconego z tytułu wykonania
tej umowy oraz poza zapłatę w danym przypadku, odsetek za zwłokę, mogłoby podważyć odstraszający
skutek zamierzony przez dyrektywę 93/13/EWG. Skuteczność ochrony przyznanej konsumentom byłaby
zagrożona, gdyby byli oni narażeni, w ramach powoływania się na swoje prawa wynikające z tej dyrektywy, na ryzyko
konieczności zapłaty takiej rekompensaty.

Komentarz
Przedmiotem rozpoznania przez TSUE były roszczenia wynikające z nieważnie zawartej umowy kredytu. Spór istniał
odnośnie możliwości żądania przez obie strony (bank i konsumenta) dodatkowych korzyści, tzn. rekompensaty.
Wykładnia prawa unijnego dokonana przez TSUE doprowadziła do wniosku, że przepisy te nie stoją na przeszkodzie
takiej sądowej wykładni przepisów prawa krajowego, w której konsument mógłby żądać od banku rekompensaty
wykraczającej poza zwrot miesięcznych rat i kosztów wraz z odsetkami, ponieważ może przyczynić się to do
zniechęcenia przedsiębiorców do stosowania klauzul abuzywnych. Taka możliwość jednak została wykluczona dla
przedsiębiorców, czemu sprzeciwia się charakter odstraszający przepisów dyrektywy 93/13/EWG oraz zasady
prawne, jak m.in. nemo auditur propriam turpitudinem allegans, która oznacza, że nie można dopuścić do tego, by
przedsiębiorca czerpał korzyści gospodarcze ze swojego niezgodnego z prawem działania. Podkreślić jednak
należy, że TSUE nie rozstrzyga konkretnych spraw, nie przesądza również, jakich roszczeń może dochodzić
konsument i ich zasadności w indywidualnej sprawie, gdyż to jest rola sądów krajowych.

Wyrok TSUE z 15.6.2023 r., C-520/21,

W wyroku TSUE z 15.6.2023 r. C-520/21, podkreślono znaczenie ochrony konsumentów przed nieuczciwymi warunkami umów oraz konieczność zapewnienia skutecznych środków odstraszających przedsiębiorcom. Decyzja ta wpłynie na interpretację prawa krajowego dotyczącego roszczeń związanych z nieważnością umów kredytowych.