System lojalnościowy nie zmienia statusu konsumenta
Przystąpienie do systemu lojalnościowego nie zmienia statusu konsumenta, który nadal ma prawo do ochrony przed nieuczciwymi warunkami umowy. Sprawa rumuńskiego konsumenta, O.Z., i umowy z spółką LE wywołała dyskusję dotyczącą definicji „konsumenta” oraz prawa właściwego w umowach konsumenckich. Trybunał Europejski podkreślił konieczność zapewnienia ochrony słabszej strony umowy, czyli konsumentowi, nawet w przypadku wyboru prawa trzeciego jako właściwego.
Tematyka: system lojalnościowy, status konsumenta, umowa konsumencka, nieuczciwe warunki umowy, Trybunał Europejski, dyrektywa 93/13/EWG, ochrona konsumenta, wybór prawa właściwego, umowa o podwójnym celu
Przystąpienie do systemu lojalnościowego nie zmienia statusu konsumenta, który nadal ma prawo do ochrony przed nieuczciwymi warunkami umowy. Sprawa rumuńskiego konsumenta, O.Z., i umowy z spółką LE wywołała dyskusję dotyczącą definicji „konsumenta” oraz prawa właściwego w umowach konsumenckich. Trybunał Europejski podkreślił konieczność zapewnienia ochrony słabszej strony umowy, czyli konsumentowi, nawet w przypadku wyboru prawa trzeciego jako właściwego.
Przystąpienie do systemu lojalnościowego prowadzonego przez spółkę handlową nie powoduje, że osoba fizyczna musi być kwalifikowana jako przedsiębiorca. Nawet w sytuacji, gdy taka osoba może być pośrednikiem w zakresie usług partnerów handlowych takiego systemu i czerpać z tego „pewne korzyści”, nadal może mieć status konsumenta i przynależną mu ochronę przed nieuczciwymi warunkami umowy. Stan faktyczny Rumuński konsument O.Z. (osoba fizyczna, która nie prowadzi działalności gospodarczej) zawarł ze spółką LE umowę przystąpienia do systemu L. (dalej: umowa o przystąpieniu). System L. umożliwia korzystanie m.in. z atrakcyjnych warunków zakupu w postaci zwrotu kosztów zakupu, prowizji i innych korzyści promocyjnych. Ponadto „wierni klienci” mają prawo do nabywania towarów i usług od handlowców pozostających w stosunku umownym z LE. Członkowie tego systemu mogą również pełnić rolę pośredników w związku z przystąpieniem do niego innych osób. Zgodnie z umową o przystąpieniu prawem właściwym dla stosunku umownego między stronami postępowania przed sądem krajowym jest szwajcarskie prawo. O.Z. wniósł do rumuńskiego sądu powództwo o stwierdzenie, że liczne warunki zawarte w umowie o przystąpieniu są nieuczciwe. Sąd ten powziął wątpliwości, po pierwsze, czy osobę fizyczną, która zawarła umowę o przystąpienie do systemu stworzonego przez spółkę handlową, umożliwiającą w szczególności korzystanie z pewnych korzyści finansowych w ramach nabywania towarów i usług od partnerów handlowych tej spółki, można uznać za „konsumenta” w rozumieniu art. 2 lit. b dyrektywy Rady 93/13/EWG z 5.4.1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.Urz. UE L z 1993 r. Nr 95, s. 29) w kontekście sporu, w ramach którego osoba fizyczna powołuje się na nieuczciwy charakter, w rozumieniu tej dyrektywy, szeregu warunków zawartych w tej umowie o przystąpieniu, w szczególności warunku wskazującego szwajcarskie prawo jako prawo właściwe, zaś po drugie, czy za „konsumenta” w rozumieniu tego przepisu może zostać uznana osoba, która zawarła z przedsiębiorcą umowę o podwójnym celu, częściowo gospodarczym, a częściowo wykraczającym poza zakres tej działalności, przy czym ten cel gospodarczy nie ma przeważającego znaczenia w ogólnym kontekście umowy. Stanowisko TS Trybunał wskazał, że w art. 6 ust. 1 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) Nr 593/2008 z 17.6.2008 r. w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań umownych (Rzym I) (Dz.Urz. UE L z 2008 r. Nr 177, s. 6; dalej: RzymI) przewidziano, że co do zasady umowa konsumencka „podlega prawu państwa, w którym konsument ma miejsce zwykłego pobytu”. Jednak art. 6 ust. 2 RzymI zezwala co do zasady na skorzystanie z klauzuli dotyczącej wyboru prawa właściwego, z zastrzeżeniem, że ten wybór nie pozbawia konsumenta ochrony przyznanej mu na podstawie przepisów, których nie można wyłączyć w drodze umowy na mocy prawa, które w braku tego wyboru byłoby właściwe. Wobec tego TS stwierdził, że w przypadku istnienia takiej klauzuli do sądu krajowego należy zapewnienie ochrony przewidzianej w art. 6 ust. 2 RzymI i w art. 6 ust. 2 dyrektywy 93/13/EWG. Trybunał wielokrotnie orzekał, że system ochrony wdrożony przez dyrektywę 93/13/EWG opiera się na założeniu, że konsument znajduje się na słabszej pozycji niż przedsiębiorca, zarówno pod względem siły przetargowej, jak i stopnia poinformowania, co sprowadza się do tego, że przystaje on na przedstawione przez przedsiębiorcę warunki umowne, na których treść nie może mieć wpływu (wyrok TS z 3.9.2015 r., Costea, C-110/14, ). Ze względu na tę słabszą pozycję konsumenta art. 6 ust. 1 tej dyrektywy przewiduje, że nieuczciwe warunki nie są dla niego wiążące. Zgodnie z art. 6 ust. 2 dyrektywy 93/13/EWG państwa członkowskie podejmą niezbędne kroki do zapewnienia, że konsument nie utraci ochrony przyznanej mu na mocy tej samej dyrektywy „poprzez wybór prawa państwa trzeciego jako prawa obowiązującego w stosunku do danej umowy, jeśli ta ostatnia pozostaje w ścisłym związku z terytorium państw członkowskich”. Trybunał podkreślił, że dyrektywa 93/13/EWG definiuje umowy, do jakich ma zastosowanie, poprzez odniesienie do statusu kontrahentów, w zależności od tego, czy działają oni w ramach swojej działalności zawodowej, czy też nie (wyrok TS z 21.3.2019 r., Pouvin i Dijoux, C-590/17, ). Trybunał stwierdził, że z powyższego wynika, iż jeżeli warunek wskazujący prawo państwa trzeciego jako prawo właściwe znajduje się w umowie zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem, objętej przedmiotowym zakresem stosowania dyrektywy 93/13/EWG, a konsument ma miejsce zwykłego pobytu w państwie członkowskim, sąd krajowy powinien zastosować przepisy transponujące tę dyrektywę do porządku prawnego tego państwa. Do sądu tego należy zatem ustalenie, niezależnie od istnienia takiej klauzuli, czy kontrahenta danego przedsiębiorcy można uznać za „konsumenta” w rozumieniu art. 2 lit. b dyrektywy 93/13/EWG. Zgodnie z tym przepisem pojęcie „konsument” oznacza każdą osobę fizyczną, która w umowach objętych tą dyrektywą działa w celach niezwiązanych z handlem, przedsiębiorstwem lub zawodem. Z jednolitego orzecznictwa TS wynika, że posiadanie przez daną osobę statusu „konsumenta” należy ustalać na podstawie kryterium funkcjonalnego, polegającego na ocenie, czy dany stosunek umowny wpisuje się w ramy działalności niezwiązanej z wykonywaniem danego zawodu. Trybunał wyjaśnił już, że pojęcie „konsumenta” w rozumieniu art. 2 lit. b dyrektywy 93/13/EWG ma charakter obiektywny i jest niezależne od konkretnego zasobu wiedzy, jaki może mieć dana osoba, czy też od posiadanych przez nią w rzeczywistości informacji (wyrok Pouvin i Dijoux, pkt 24). Z orzecznictwa TS wynika, że sąd krajowy rozpoznający spór dotyczący umowy mogącej podlegać zastosowaniu dyrektywy 93/13/EWG powinien sprawdzić – biorąc pod uwagę wszystkie dowody, a w szczególności treść tej umowy – czy kredytobiorcę można zakwalifikować jako „konsumenta” w rozumieniu tej dyrektywy. W tym celu sąd krajowy powinien uwzględnić wszystkie okoliczności sprawy, w szczególności charakter towaru lub usługi będących przedmiotem danej umowy, które to okoliczności mogą wskazywać na cel nabycia tego towaru lub tej usługi (wyrok Pouvin i Dijoux, pkt 26). Zdaniem TS w przypadku osoby fizycznej przystępującej do systemu takiego jak system L. do sądu krajowego należy ustalenie, z uwzględnieniem również charakteru usług oferowanych przez zainteresowanego przedsiębiorcę, czy ta osoba fizyczna działała w ramach swojej działalności zawodowej, czy też w celach niezwiązanych z tą działalnością. Trybunał stwierdził, że osoba fizyczna nieprowadząca działalności gospodarczej, której zamiarem jest zasadniczo – poprzez udział w systemie takim jak L. – skorzystanie z atrakcyjnych warunków w ramach nabywania towarów i usług w celach niehandlowych od partnerów operatora tego systemu, nie może utracić statusu „konsumenta” w ramach umowy z tym podmiotem z uwagi na sam fakt, że może ona korzystać z pewnych korzyści wynikających z własnych zakupów lub nabycia innych osób uczestniczących w tym systemie w następstwie jej zalecenia. Trybunał orzekł, że art. 2 lit. b dyrektywy 93/13/EWG należy interpretować w ten sposób, iż pojęcie „konsumenta” w rozumieniu tego przepisu obejmuje swoim zakresem osobę fizyczną przystępującą do systemu wprowadzonego przez spółkę handlową i umożliwiającego w szczególności czerpanie pewnych korzyści finansowych w ramach nabycia przez tę osobę, lub przez inne osoby uczestniczące w tym systemie w następstwie jej zalecenia, towarów i usług od partnerów handlowych tej spółki, jeżeli ta osoba fizyczna działa w celach niezwiązanych z własną działalnością gospodarczą lub zawodową. Komentarz W niniejszej sprawie TS odniósł się po raz kolejny do nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (zob. art. 3851 KC), a precyzyjnie – klauzuli prawa właściwego dla umowy, które nie jest prawem państwa, w którym konsument ma miejsce pobytu. Trybunał uznał, że klauzula wskazująca prawo państwa trzeciego jako prawo właściwe dla umowy konsumenta z przedsiębiorcą nie może pozbawić tego konsumenta ochrony, jaką zapewnia mu dyrektywa 93/13/EWG. Zatem w takim przypadku fundamentalne jest ustalenie, czy dana osoba fizyczna posiada status konsumenta w rozumieniu art. 2 lit. b dyrektywy 93/13/EWG (por. art. 22 1 KC). W ocenie TS wykładnia pojęcia „konsument” w rozumieniu tego przepisu, która wykluczałaby z zakresu tego pojęcia osobę fizyczną działającą w celach niezwiązanych z działalnością zawodową lub gospodarczą ze względu na to, że czerpie ona „pewne korzyści finansowe” z uczestnictwa w danym systemie, narusza dyrektywę 93/13/EWG. Taka wykładnia prowadziłaby do uniemożliwienia zapewnienia ochrony przyznanej przez tę dyrektywę wszystkim osobom fizycznym znajdującym się w słabszej pozycji względem przedsiębiorcy i korzystającym dla celów niezwiązanych z działalnością zawodową lub gospodarczą z usług oferowanych przez tego ostatniego. Niniejsze stanowisko Trybunału powinno być w pełni stosowane przez polskie sądy. Należy zauważyć, że niestety Trybunał uchylił się od odpowiedzi na pytania dotyczące statusu konsumenta w przypadku umowy o podwójnym celu: konsumenckim i gospodarczym. Co do tego zagadnienia przydatne może być stanowisko TS przedstawione w wyroku z 8.6.2023 r. w sprawie YYY (Pojęcie konsumenta), C-570/21, . Wyrok TS z 8.6.2023 r., Lyoness Europe, C-455/21,
Wyrok TS z 8.6.2023 r. w sprawie Lyoness Europe (C-455/21) podkreśla istotę ochrony konsumentów przed nieuczciwymi warunkami umowy, nawet jeśli umowa wskazuje prawo trzecie jako właściwe. Wartością kluczową jest funkcjonalne określenie statusu „konsumenta” zgodnie z dyrektywą 93/13/EWG, aby zagwarantować ochronę słabszej strony umowy.