Kiedy bank nie ponosi odpowiedzialności za klauzule abuzywne?

Banki często powołują się na wyjątki dotyczące klauzul abuzywnych, odnosząc się do przepisów ustawowych. Sprawa rumuńskich konsumentów i banku dotyczyła sporu o warunki umowy kredytowej, związane z ryzykiem walutowym i zasadą nominalizmu pieniężnego. TSUE analizował, czy sporny warunek umowy odzwierciedlał obowiązujące przepisy ustawowe, a także czy wyłączenie stosowania dyrektywy 93/13/EWG jest uzasadnione. Trybunał podkreślił, że istotne jest, aby warunek umowy był materialnie równoważny z przepisem prawnym, niekoniecznie zawierający dosłowne odesłanie do niego.

Tematyka: bank, klauzule abuzywne, TSUE, umowa kredytowa, ryzyko walutowe, nominalizm pieniężny, dyrektywa 93/13/EWG, wyłączenie stosowania, Trybunał Europejski, wyrok, First Bank

Bank może powołać się na wyjątek zawarty w art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13/EWG, jeśli postanowienie umowy,
które kwestionuje konsument, „odzwierciedla obowiązujące przepisy ustawowe”. TSUE orzekł, że takie
postanowienie umowy nie musi przytaczać dosłownie treści przepisu krajowego lub zawierać wyraźnego
odesłania do niego, wystarczy, aby postanowienie i przepis krajowy były materialnie równoważne.
Stan faktyczny
Rumuńscy konsumenci zawarli z bankiem umowę kredytu na kwotę 78 180 franków szwajcarskich. Następnie po
pierwsze wnieśli oni pozew mający na celu uznanie za nieuczciwe i nieważne warunki umowy kredytu, na podstawie
których muszą ponosić ryzyko walutowe, po drugie wnieśli o nakazanie temu bankowi, w celu przywrócenia
równowagi kontraktowej, aby obliczał i pobierał miesięczne raty, odsetki i prowizje według kursu wymiany franka
szwajcarskiego na leje rumuńskie wskazanego przez Narodowy Bank Rumunii w dniu podpisania umowy, zarówno
z mocą wsteczną, jak i na przyszłość, aż do momentu spłaty kredytu, oraz zwrócił nadpłatę.
Sąd oddalił ten pozew konsumentów, twierdząc, że obowiązek spłaty kredytu w walucie, w jakiej został udzielony,
odzwierciedla zasadę nominalizmu pieniężnego ustanowioną w art. 1578 rumuńskiego Kodeksu cywilnego (dalej
jako: rumuński KC), w związku z czym nie mogą powoływać się na nieznajomość skutków tego obowiązku
wynikającego z samego prawa.
Konsumenci wnieśli apelację, twierdząc, że sąd I instancji błędnie zastosował zasadę nominalizmu pieniężnego
ustanowioną w art. 1578 rumuńskiego KC oraz że bank uchybił ciążącemu na nim obowiązkowi informacyjnemu
w odniesieniu do ryzyka walutowego. Natomiast bank utrzymuje, że warunek będący przedmiotem sporu
w postępowaniu głównym odzwierciedla art. 1578 rumuńskiego KC, który stanowi bezwzględnie obowiązujący
rumuński przepis, a tym samym ten warunek nie wchodzi w zakres stosowania dyrektywy Rady 93/13/EWG
z 5.4.1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.Urz. UE L z 1993 r. Nr 95, s. 29).
Sąd odsyłający zastanawiał się nad wykładnią, jaką należy nadać wyrażeniu „warunek umowy odzwierciedlający
obowiązujące przepisy ustawowe” w rozumieniu art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13/EWG, a w szczególności użytemu tam
czasownikowi „odzwierciedlać”.
Wyłączenie warunków umowy odzwierciedlających obowiązujące przepisy ustawowe lub wykonawcze
W art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13/EWG wyłączono z zakresu jej stosowania warunki umowy „odzwierciedlające”
w szczególności obowiązujące przepisy ustawowe lub wykonawcze. Z orzecznictwa TS wynika, że wyrażenie
„obowiązujące przepisy ustawowe lub wykonawcze”, interpretowane w świetle motywu 13 dyrektywy
93/13/EWG, obejmuje zarówno przepisy prawa krajowego, które mają zastosowanie między umawiającymi się
stronami niezależnie od ich wyboru, jak i te, które mają charakter względnie obowiązujący, to znaczy mające
domyślne zastosowanie w sytuacji braku odmiennego porozumienia między stronami (wyrok TS z 21.12.2021 r.,
Trapeza Peiraios, C-243/20,
).
Trybunał wskazał, że wyłączenie ustanowione w art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13/EWG jest uzasadnione tym, iż co do
zasady można słusznie domniemywać, że prawodawca krajowy ustanowił równowagę pomiędzy ogółem praw
i obowiązków stron niektórych umów, którą to równowagę prawodawca Unii miał wyraźnie zamiar zachować.
Ponadto okoliczność, że taka równowaga została ustanowiona, nie stanowi warunku zastosowania wyłączenia z art.
1 ust. 2, lecz uzasadnienie takiego wyłączenia (wyrok Trapeza Peiraios, pkt 35). Trybunał przypomniał, że warunku
umowy, który odzwierciedla obowiązujący przepis ustawowy lub wykonawczy prawa krajowego, niemający
zastosowania do danej umowy zawartej przez strony, lub który w sposób ogólny odsyła do przepisów ustawowych
mających zastosowanie niezależnie od takiego warunku umowy, nie można uznać za odzwierciedlający taki
obowiązujący przepis w rozumieniu art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13/EWG (wyrok TS z 3.4.2019 r., Aqua Med, C-266/18,
).
W ocenie TS, aby móc zastosować wyłączenie ustanowione w art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13/EWG, nie można jednak
wymagać, aby dany warunek umowy odpowiadał w pełni, z formalnego punktu widzenia, obowiązującemu
przepisowi ustawowemu lub wykonawczemu prawa krajowego (który ma być odzwierciedlony w owym warunku).
Trybunał uznał, że taka wykładnia podważałaby skuteczność (effet utile) tego wyłączenia.
W niniejszej sprawie TS wskazał, że do sądu odsyłającego należy dokonanie oceny – w szczególności
z uwzględnieniem charakteru, ogólnej systematyki i postanowień umowy kredytu będącej przedmiotem sporu
w postępowaniu głównym oraz kontekstu prawnego i faktycznego, w jaki wpisuje się ta umowa – w celu ustalenia,
czy sporny warunek odzwierciedla, w rozumieniu art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13/EWG, art. 1578 rumuńskiego KC.

Możliwość zastosowania art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13/EWG nie zakłada formalnej zgodności między spornym
warunkiem umowy a art. 1578 rumuńskiego KC w tym znaczeniu, że powinien on przytaczać dosłownie ten przepis
lub zawierać wyraźne odesłanie do tego przepisu. Zatem sąd odsyłający jest zobowiązany między innymi
zweryfikować, czy ten warunek umowy i art. 1578 KC są materialnie równoważne w tym znaczeniu, że zastosowanie
tego warunku powodowałoby w odniesieniu do powodów obowiązek zapłaty identyczny z obowiązkiem, jaki
wynikałby z bezpośredniego zastosowania art. 1578 rumuńskiego KC w związku ze sporną umową.
Trybunał orzekł, że art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13/EWG należy interpretować w ten sposób, iż dla objęcia
warunku ujętego w umowie kredytu zawartej między konsumentem a przedsiębiorcą wyłączeniem z zakresu
stosowania tej dyrektywy przewidzianym w tym przepisie nie jest konieczne, aby ten warunek przytaczał
dosłownie odpowiedni obowiązujący przepis ustawowy lub wykonawczy prawa krajowego lub zawierał
wyraźne odesłanie do takiego przepisu, lecz wystarczy, że jest on materialnie równoważny z tym
obowiązującym przepisem, to znaczy, że ma on tę samą treść normatywną.
Domniemanie znajomości prawa
Trybunał, dokonując wykładni art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13/EWG, uznał już, że wyłączenie z zakresu stosowania tej
dyrektywy, przewidziane w tym przepisie, ma zastosowanie, nawet jeżeli przedsiębiorca nie dopełnił
spoczywającego na nim obowiązku informacyjnego i przejrzystości (postanowienie TS z 14.10.2021 r., NSV i NM,
C‑ 87/21,
).
Trybunał orzekł, że art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13/EWG należy interpretować w ten sposób, iż do celów
ustalenia, czy warunek ujęty w umowie kredytu zawartej między konsumentem a przedsiębiorcą jest objęty
wyłączeniem z zakresu stosowania tej dyrektywy przewidzianym w tym przepisie, nie jest istotna
okoliczność, że ten konsument nie wiedział o tym, iż warunek ten odzwierciedla obowiązujący przepis
ustawowy lub wykonawczy prawa krajowego.

Komentarz
W niniejszym wyroku Trybunał wyjaśnił reguły wyłączenia stosowania przepisów dyrektywy 93/13/EWG/ Podobnie
jak w przypadku wszystkich odstępstw i mając na uwadze cel tej dyrektywy, takie wyłączenie podlega wykładni
ścisłej. Trybunał, uzasadniając ten wyjątek, przyjmuje, że ustawodawca krajowy osiągnął równowagę między
wszystkimi prawami i obowiązkami stron określonych umów. Jest oczywiste, że aby to wyłączenie miało
zastosowanie, muszą być spełnione dwie przesłanki: po pierwsze postanowienie umowne musi odzwierciedlać
przepis ustawowy lub wykonawczy, po drugie ten przepis musi mieć charakter bezwzględnie obowiązujący.
Z orzecznictwa TS wynika, że aby stwierdzić, czy przesłanki te są spełnione, sąd krajowy musi ustalić, czy dany
warunek umowny odzwierciedla przepisy prawa krajowego, które znajdują zastosowanie w sposób bezwzględnie
wiążący wobec stron umowy niezależnie od ich wyboru, czy też przepisy mające charakter dyspozytywny, a więc
mające zastosowanie w braku odmiennych ustaleń między stronami w tym zakresie.
W prezentowanym wyroku TS wyjaśnił, że warunek umowny „odzwierciedla” obowiązujący przepis ustawowy lub
wykonawczy w rozumieniu art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13/EWG, jeżeli ten „warunek powtarza treść normatywną
obowiązującego przepisu mającego zastosowanie do danej umowy, tak że można uznać, iż wyraża on w konkretny
sposób tę samą normę prawną co norma ujęta w tym obowiązującym przepisie”. Trybunał wskazał, że taka sytuacja
ma miejsce nie tylko wtedy, gdy warunek umowy odpowiada dosłownie obowiązującemu przepisowi lub zawiera
wyraźne odesłanie do tego przepisu, ale także wtedy, gdy warunek ten – jakkolwiek wyrażony w innych słowach –
jest materialnie równoważny z tym obowiązującym przepisem. Tym samym zdaniem TS z analizowanego art. 1 ust. 2
dyrektywy 93/13/EWG nie wynika obowiązek formalnej zgodności między spornym warunkiem umowy a przepisem
prawa krajowego, który ten warunek odzwierciedla, a jedynie wymóg, aby dane postanowienie umowy i przepis
krajowy były materialnie równoważne. Zatem w takim warunku umownym nie musi być powtórzony dosłownie ten
przepis krajowy ani ten warunek nie musi zawierać wyraźnego odesłania do tego przepisu krajowego.
Ponadto w niniejszym wyroku Trybunał, kontynuując dotychczasową linię orzeczniczą, potwierdził, że stosowanie art.
1 ust. 2 dyrektywy 93/13/EWG ma charakter obiektywny, a zatem nie zależy od informacji udzielonych konsumentowi
przez przedsiębiorcę ani od znajomości przez konsumenta mających zastosowanie przepisów prawnych.

Wyrok TS z 6.7.2023 r., First Bank, C-593/22,

Trybunał Europejski w wyroku First Bank potwierdził, że stosowanie wyłączenia przewidzianego w art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13/EWG jest obiektywne i niezależne od informacji udzielanych konsumentowi. Zdaniem TS, istotne jest, aby sporny warunek umowy był materialnie równoważny z obowiązującym przepisem prawnym, nawet jeśli nie zawiera dosłownego odwołania do niego.