Przejście roszczenia o zachowek na spadkobiercę

Sąd Najwyższy dokonał wykładni normy prawnej regulującej przejście roszczenia o zachowek na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku. W toku postępowania ustalono, że spadkobierca nie należy do kręgu osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy. Apelację od wyroku złożył pozwany, opierając ją m.in. na zarzucie naruszenia art. 1002 KC. Sąd Najwyższy podjął uchwałę stwierdzającą, że roszczenie z tytułu zachowku nie przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku, jeżeli nie należy on do kręgu osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy. Uchwała ta jest istotna ze względu na kompleksowe rozważania dotyczące wykładni art. 1002 KC i niekonstytucyjności tej regulacji.

Tematyka: Sąd Najwyższy, przejście roszczenia o zachowek, spadkobierca, uchwała, art. 1002 KC, konstytucyjność, wykładnia, orzecznictwo

Sąd Najwyższy dokonał wykładni normy prawnej regulującej przejście roszczenia o zachowek na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku. W toku postępowania ustalono, że spadkobierca nie należy do kręgu osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy. Apelację od wyroku złożył pozwany, opierając ją m.in. na zarzucie naruszenia art. 1002 KC. Sąd Najwyższy podjął uchwałę stwierdzającą, że roszczenie z tytułu zachowku nie przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku, jeżeli nie należy on do kręgu osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy. Uchwała ta jest istotna ze względu na kompleksowe rozważania dotyczące wykładni art. 1002 KC i niekonstytucyjności tej regulacji.

Sąd Najwyższy dokonał wykładni normy prawnej zawartej w art. 1002 KC, regulującej możliwość przejścia
roszczenia o zachowek na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku. Wskazał, że roszczenie to nie
przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku, jeżeli nie należy on do kręgu osób
uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy.
Stan faktyczny
Sąd rejonowy wyrokiem z 24.11.2021 r. zasądził od pozwanego R.K. na rzecz powoda J.P. kwotę 45 555,00 zł
tytułem zachowku przysługującego zmarłej D.P., z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od 1.1.2017 r., i orzekł
o kosztach procesu.
W toku postępowania ustalono, że spadek po zmarłej I.K., w przypadku dziedziczenia ustawowego, nabyłyby jej
dzieci: D.P. i R.K., w udziałach po 1/2 części. D.P. była uprawniona do zachowku po zmarłej w wysokości 2/3
wartości swojego udziału spadkowego (z dziedziczenia ustawowego). Zmarła przed śmiercią darowała synowi R.K.
(do majątku osobistego) udział 4/6 części w prawie własności nieruchomości. Obejmował on działkę o powierzchni
0,1224 ha. Nieruchomość ta stanowiła jedyny składnik majątku zmarłej. Wartość tego udziału, będącego substratem
zachowku, wynosiła 136 000,00 zł. Nie zostały uiszczone żadne kwoty tytułem zachowku. D.P. wystąpiła przeciwko
R.K. z pozwem o zapłatę tej należności.
Sąd rejonowy stwierdził, że udział w spadku po zmarłej matce, jaki otrzymałaby powódka przy dziedziczeniu
ustawowym, wynosi 68 000,00 zł. Zachowek, wynoszący 2/3 tej wartości, stanowi kwota 45 555,00 zł. W toku
postępowania powódka zmarła i do postępowania w charakterze powoda wstąpił jej małżonek. Sąd rejonowy uznał,
że należność z tytułu zachowku podlega zasądzeniu na jego rzecz.
Apelację od wyroku złożył pozwany, opierając ją m.in. na zarzucie naruszenia art. 1002 KC.
Sąd okręgowy, rozpoznając apelację od wyroku sądu rejonowego, powziął wątpliwości, którym dał wyraz
w zagadnieniu prawnym przedstawionym Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia.
Zagadnienie prawne
Czy w świetle regulacji art. 1002 KC roszczenie o zachowek przechodzi na spadkobierców osoby uprawnionej, jeżeli
należą oni do kręgu osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy (art. 991 KC), czyli tym, z którego
majątku spadkowego zaspokojony ma zostać zachowek, niezależnie od tego, czy w konkretnej sytuacji faktycznej
przysługiwałoby im własne prawo do zachowku po tym pierwszym spadkodawcy, czy też roszczenie o zachowek
przechodzi także na tych spadkobierców uprawnionego, którzy byliby uprawnieni do zachowku po ich bezpośrednim
spadkodawcy, a nie tylko po pierwotnym spadkodawcy?
Stanowisko Sądu Najwyższego
Sąd Najwyższy 13.4.2023 r. w sprawie III CZP 125/22 podjął uchwałę o treści:
Roszczenie z tytułu zachowku nie przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku, jeżeli nie
należy on do kręgu osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy (art. 1002 KC).
SN podkreślił, że w procesie powstał problem, czy małżonek zmarłej w toku postępowania strony uprawnionej do
zachowku po swojej matce może dziedziczyć roszczenie o zachowek, pomimo że nie należy do osób uprawnionych
do zachowku po teściowej. Zagadnienie prawne dotyczy wykładni normy prawnej zawartej w art. 1002 KC. Przepis
reguluje możliwość przejścia roszczenia o zachowek na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku. Przejście
takie może nastąpić tylko wtedy, gdy spadkobierca osoby uprawnionej do zachowku należy do osób uprawnionych
do zachowku po pierwszym spadkodawcy.
SN na wstępie rozważań przypomniał, że temat zasad dziedziczenia roszczenia o zachowek (art. 1002 KC) był już
podejmowany w orzecznictwie. Wskazał na uchwały SN: z 12.5.1970 r., III CZP 26/70, 
, z 22.12.1982 r., III
CZP 60/82, 
 i z 20.12.1988 r., III CZP 101/88, 
 w których opowiedział się za stosowaniem art. 1002 KC.
SN w tych uchwałach wskazał, że roszczenie o zachowek wywodzi się ze szczególnej, bliskiej relacji między
spadkodawcą a osobą uprawnioną do zachowku. Prawo do zachowku stanowi prawo majątkowe, ale realizuje też
obowiązek spadkodawcy wobec najbliższych.
W wyroku z 28.4.2010 r., III CSK 143/09, 
, SN wypowiedział się wprost przeciwko możliwości przejścia
roszczenia o zachowek na małżonka spadkobiercy uprawnionego do zachowku. Na ograniczenie dziedziczenia



roszczenia o zachowek z art. 1002 KC nie mają wpływu takie zdarzenia jak uznanie roszczenia przez zobowiązanego
na piśmie czy wytoczenie powództwa o zachowek za życia osoby uprawnionej. W razie śmierci spadkobiercy w toku
wszczętego przez niego procesu o zachowek brak jest podstawy do uzupełnienia treści art. 1002 KC w drodze
analogii przepisami szczególnymi regulującymi przejście roszczeń o zadośćuczynienie ani „dziedziczności” roszczeń
alimentacyjnych wymagalnych za życia uprawnionego i prawomocnie zasądzonych na jego rzecz.
Podsumowując, SN stwierdził, że brak jest wypowiedzi, która by wskazywała na prawidłowość odmiennej wykładni
art. 1002 KC. Zatem przedstawione w nich stanowisko o ścisłej wykładni tego przepisu jest jednolite
i utrwalone w orzeczeniach SN, sądów powszechnych oraz jest akceptowane (z zastrzeżeniami) w doktrynie.
Sąd okręgowy dostrzegł zastrzeżenia doktryny co do wykładni art. 1002 KC. Kierując zagadnienie prawne do
SN, wskazał na wypowiedzi niektórych przedstawicieli doktryny, podnoszących niekonstytucyjność tej wykładni
(ogranicza swobodę testowania i ochronę praw dziedziczenia). Odmiennie traktuje sytuację osób uprawnionych do
zachowku, zależnie od tego, w jaki sposób otrzymały przypisaną im część spadku (powołanie do spadku, zapis,
zachowek w drodze powództwa). Zarzuca niespójność i nielogiczność, gdyż możliwe jest przeniesienie roszczenia
o zachowek w drodze czynności inter vivos, a ograniczone przejście w czynności mortis causa.
Odnosząc się do tych zastrzeżeń, SN wskazał, że były one już przedmiotem wypowiedzi SN w wyroku z 28.4.2010 r.,
III CSK 143/09. Wskazano w nim, że wobec wykładni art. 1002 KC podnoszone są zastrzeżenia dotyczące zgodności
z konstytucyjną gwarancją ochrony prawa dziedziczenia (art. 21 i 64 Konstytucji RP) oraz przystawalności tej
regulacji do zasady jedności spadku (art. 922 KC). Zaznaczono też, że art. 1002 KC jest wyjątkiem na tle
ustawodawstwa europejskiego oraz regulacji obowiązujących w Polsce w przeszłości. Nie przewidywały one takich
ograniczeń, traktując to roszczenie jako majątkowe, a nie ściśle osobiste. SN wskazał, że niezależnie od tych
zastrzeżeń wykładnia art. 1002 KC nie budzi wątpliwości. Judykatura rozstrzygnęła już wątpliwości co do osób
uprawnionych do dziedziczenia na podstawie tego przepisu. Roszczenie o zachowek przechodzi na spadkobierców
osoby uprawnionej do tego zachowku, jeżeli należą one do kręgu osób uprawnionych do zachowku po pierwszym
spadkodawcy (art. 991 KC). Zatem niezależnie od tego, czy w konkretnej sytuacji mają własne prawo do zachowku
po tym pierwszym spadkodawcy. Regulacja art. 1002 KC wyłącza istnienie luki konstrukcyjnej lub aksjologicznej. SN
wskazał, że ocena ta jest słuszna i potwierdzona w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego. TK zauważył, że nie
ma naruszenia zasady równości wynikającej z porównania sytuacji prawnej dwóch grup: (1) spadkobiercy osoby
uprawnionej do zachowku, należącego do kręgu osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy, i (2)
osoby dziedziczącej po spadkobiercy uprawnionym do zachowku, a nienależącej do kręgu osób uprawnionych do
zachowku po pierwszym spadkodawcy (postanowienie TK z 8.6.2011 r., SK 14/10, 
). Natomiast zróżnicowanie
sytuacji prawnej pomiędzy osobami, którym część majątku spadkowego, określona w art. 991 KC, przypada
w drodze spadkobrania, darowizny lub zapisu, a osobami, którym przysługuje jedynie roszczenie o zachowek, wynika
z woli samego testatora. Jak wskazał TK, przyjęty w polskim KC system zachowku różni się od istniejącego
w innych porządkach prawnych systemu rezerwy. Taki sposób zabezpieczenia bezpośrednich spadkobierców
ustawowych przed pokrzywdzeniem ze strony spadkodawcy nie narusza również konstytucyjnej zasady ochrony
prawa dziedziczenia. W odróżnieniu od prawa dziedziczenia Konstytucja RP nie ustanawia gwarancji dla
samej instytucji zachowku. W orzeczeniu wskazano, że jeżeli ustawodawca może, nie naruszając Konstytucji,
wyłączyć pewne prawa majątkowe spod mechanizmu dziedziczenia i wprowadzić ich szczególną sukcesję w razie
śmierci osoby będącej jej podmiotem, to może także modyfikować regulację zachowku (wyrok TK z 31.1.2001 r., P
4/99, 
).

Komentarz
Uchwała SN jest istotna, ponieważ zawiera kompleksowe rozważania dotyczące zagadnienia przedstawionego
w pytaniu prawnym. SN przywołał i omówił dotychczasowe orzecznictwo Sądu Najwyższego co do wykładni
i stosowania art. 1002 KC, a także odniósł się do poglądów i zastrzeżeń doktryny co do wykładni tego przepisu
w zakresie wątpliwości co do jego zgodności z Konstytucją RP. Podkreślił jednolitość orzecznictwa SN co do ścisłej
wykładni tego przepisu i wskazał, że nie zachodzi jego niekonstytucyjność. Wskazuje na to orzecznictwo Trybunału
Konstytucyjnego. Podsumowując, wskazano w uchwale, że względy natury językowej, systemowej i funkcjonalnej nie
uzasadniają odstąpienia od wykładni art. 1002 KC utrwalonej w dotychczasowym orzecznictwie Sądu Najwyższego.
Wykładnia ta stanowi, że roszczenie z tytułu zachowku nie przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej do
zachowku, jeżeli nie należy on do kręgu osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy.

Uchwała Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z 13.4.2023 r., III CZP 125/22, 








Uchwała Sądu Najwyższego jest istotna dla wykładni art. 1002 KC dotyczącej przejścia roszczenia o zachowek na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku. SN potwierdził, że roszczenie z tytułu zachowku nie przechodzi na spadkobiercę, jeżeli nie należy on do kręgu osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy. Wykładnia ta została utrwalona w orzecznictwie SN i nie budzi wątpliwości w kontekście konstytucyjności.