Dziedziczenie zgodne z prawem ukraińskim

Obywatelowi Ukrainy mieszkającemu w Polsce przysługuje prawo wyboru w testamencie ukraińskiego prawa jako prawa właściwego dla dziedziczenia po nim, również w przypadku nieruchomości. Sprawa dotyczy odmowy zastępcy notarialnego sporządzenia testamentu na podstawie przepisów dotyczących wyboru prawa właściwego. Trybunał wskazał, że obywatel państwa trzeciego zamieszkujący w państwie członkowskim Unii może wybrać prawo tego państwa trzeciego jako właściwe dla dziedziczenia. Wyrok TS z 12.10.2023 r., C-21/22, OP, potwierdza prawo obywateli państw trzecich do wyboru prawa dotyczącego dziedziczenia.

Tematyka: dziedziczenie, prawo ukraińskie, testamencie, wybór prawa właściwego, obywatelstwo, państwo trzecie, Trybunał Sprawiedliwości, wyrok, TS, C-21/22, OP

Obywatelowi Ukrainy mieszkającemu w Polsce przysługuje prawo wyboru w testamencie ukraińskiego prawa
jako prawa właściwego dla dziedziczenia po nim. Dotyczy to również nieruchomości położonych w Polsce,
których jest on właścicielem.
Stan faktyczny
O.P. jest ukraińską obywatelką mieszkającą w Polsce i posiadającą tam lokal mieszkalny. Zwróciła się w Polsce do
zastępcy notarialnego o sporządzenie testamentu w formie aktu notarialnego zawierającego klauzulę, na podstawie
której prawem właściwym dla dziedziczenia po niej miałoby być ukraińskie prawo. Odmówił on sporządzenia
testamentu, twierdząc, po pierwsze, że art. 22 w zw. z motywem 38 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego
i Rady (UE) Nr 650/2012 z 4.7.2012 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń,
przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia
europejskiego poświadczenia spadkowego (Dz.Urz. UE L z 2012 r. Nr 201, s. 107) przyznaje prawo wyboru prawa
właściwego wyłącznie obywatelom Unii, po drugie, że art. 37 umowy między Rzecząpospolitą Polską a Ukrainą
o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych i karnych sporządzona w Kijowie 24.5.1993 r.
(Dz.U. 1994 Nr 96 poz. 465; dalej: UD), która ma pierwszeństwo przed przepisami tego rozporządzenia, stanowi, że
prawem właściwym w zakresie dziedziczenia jest: w przypadku ruchomości – prawo państwa, którego obywatelem
jest spadkodawca, a w przypadku nieruchomości – prawo państwa, w którym nieruchomości są położone. Wobec
tego zastępca notarialny przyjął, że prawem właściwym dla dziedziczenia po O.P. jest polskie prawo w odniesieniu
do nieruchomości, których właścicielką jest ona w Polsce. O.P. wniosła zażalenie na tę odmowę.
Stanowisko TS
Obywatel państwa trzeciego
Artykuł 22 rozporządzenia 650/2012/UE stanowi, że „każdy może dokonać wyboru prawa państwa, którego
obywatelstwo posiada w chwili dokonywania wyboru lub w chwili śmierci, jako prawa, któremu podlega ogół spraw
dotyczących jego spadku”. Trybunał wskazał, że z treści tego przepisu wynika, iż dotyczy on „każdego”, bez
rozróżnienia na obywateli państw członkowskich Unii i na obywateli państw trzecich. Jedynym ograniczeniem
swobody wyboru, jaka przysługuje takiej osobie, jest bowiem możliwość wyboru wyłącznie prawa państwa, którego
obywatelstwo ta osoba posiada, i to niezależnie od tego, czy to państwo jest państwem członkowskim Unii,
czy też nie.
Zdaniem TS powyższą językową wykładnię potwierdzają inne przepisy rozporządzenia 650/2012/UE, które również
odnoszą się do prawa państwa nienależącego do Unii. Po pierwsze art. 20 tego rozporządzenia stanowi, że prawo
wskazane przez to rozporządzenie stosuje się niezależnie od tego, czy jest ono prawem państwa członkowskiego.
Po drugie TS wskazał, że art. 5 rozporządzenia 650/2012/UE ogranicza umowy prorogacyjne do sytuacji, w której
„wybrane przez zmarłego prawo regulujące dziedziczenie po nim zgodnie z art. 22 tego rozporządzenia jest prawem
państwa członkowskiego”. Podobnie art. 6 rozporządzenia 650/2012/UE reguluje stwierdzenie braku jurysdykcji, „w
przypadku gdy wybrane przez zmarłego prawo regulujące dziedziczenie po nim zgodnie z art. 22 jest prawem
państwa członkowskiego”. Trybunał stwierdził, że takie uściślenia mają sens tylko wtedy, gdy istnieje możliwość
wyboru prawa innego niż prawo państwa członkowskiego. Po trzecie, ponieważ zgodnie z motywem 38
rozporządzenia 650/2012/UE „niniejsze rozporządzenie powinno umożliwić obywatelom ułożenie zawczasu ich spraw
spadkowych poprzez dokonanie wyboru prawa właściwego dla dziedziczenia po nich”. Trybunał stwierdził, że to ten
motyw odnosi się w sposób ogólny do każdego „obywatela”, a nie tylko do obywateli Unii.
Trybunał orzekł, że art. 22 rozporządzenia 650/2012/UE należy interpretować w ten sposób, że obywatel
państwa trzeciego zamieszkujący w państwie członkowskim Unii może dokonać wyboru prawa tego państwa
trzeciego jako prawa, któremu podlega ogół spraw dotyczących spadku po nim.
Klauzula wyboru prawa
Trybunał wskazał, że z art. 75 ust. 1 rozporządzenia 650/2012/UE wynika zasadniczo, iż stosowanie tego
rozporządzenia nie może stanowić przeszkody dla stosowania konwencji międzynarodowych, których stroną
jest jedno lub większa liczba państw członkowskich. Obejmuje to przypadki, gdy po pierwsze dane państwo lub
państwa członkowskie były już stronami konwencji międzynarodowej w chwili przyjęcia rozporządzenia
650/2012/UE, a po drugie – dana konwencja dotyczy spraw objętych przepisami tego rozporządzenia.
Tymczasem z orzecznictwa TS wynika, że jeżeli prawodawca Unii przewiduje, iż stosowanie danego rozporządzenia
„nie narusza” istniejących konwencji międzynarodowych, mają one zastosowanie w przypadku zbiegu przepisów

z takim rozporządzeniem (wyrok TS z 4.5.2010 r., C-533/08, TNT Express Nederland,
). W związku z tym
w sytuacji, gdy państwo członkowskie jest stroną umowy dwustronnej zawartej z państwem trzecim przed wejściem
w życie rozporządzenia 650/2012/UE, a ta umowa dwustronna zawiera postanowienia przewidujące normy mające
zastosowanie w zakresie dziedziczenia, TS uznał, że zastosowanie mają, co do zasady, owe postanowienia, a nie
przepisy przewidziane w rozporządzeniu 650/2012/UE w tej dziedzinie.
W niniejszej sprawie celem rozporządzenia 650/2012/UE, jak wynika z motywów 7 i 59, jest usuwanie przeszkód
w swobodnym przepływie osób, które mogą napotkać trudności w wykonywaniu przysługujących im praw
w zakresie spraw spadkowych mających skutki transgraniczne, w szczególności poprzez ustanowienie norm
dotyczących jurysdykcji i prawa właściwego w tej dziedzinie oraz uznawania i wykonywania w jednym państwie
członkowskim orzeczeń i aktów z innych państw członkowskich. W art. 21 tego rozporządzenia, zatytułowanym
„Zasada ogólna”, ustanowiono łącznik domyślny, który określa się poprzez odniesienie do miejsca zwykłego pobytu
zmarłego w chwili śmierci. W świetle struktury tego rozporządzenia możliwość wyboru prawa państwa, którego
obywatelstwo posiada zmarły, uregulowana w art. 22 rozporządzenia 650/2012/UE, powinna być postrzegana jako
ustanawiająca odstępstwo od ogólnej zasady zawartej w art. 21. Ponadto zarówno miejsce zwykłego pobytu, jak
i obywatelstwo stanowią obiektywne łączniki, które – zarówno jeden, jak i drugi – przyczyniają się do realizacji celu
pewności prawa uczestników postępowania spadkowego, do którego dąży – jak wynika z jego motywu 37 –
rozporządzenie 650/2012/UE. Zdaniem TS z powyższych rozważań wynika, że możliwości wyboru prawa właściwego
dla dziedziczenia nie można uznać za zasadę leżącą u podstaw rozporządzenia 650/2012/UE, a tym samym za
zasadę współpracy sądowej w sprawach cywilnych i handlowych w ramach Unii, której instrumentem jest owo
rozporządzenie.
Trybunał przyznał, że ogólny cel rozporządzenia 650/2012/UE, jakim jest wzajemne uznawanie orzeczeń wydanych
w państwach członkowskich w sprawach spadkowych, wiąże się z zasadą jednolitości statutu spadkowego (wyrok
TS z 21.6.2018 r., C-20/17, Oberle,
). Nie jest to jednak zasada bezwzględna (wyrok TS z 16.7.2020 r., C-
80/19, E.E.,
). Rzecznik generalny stwierdził w pkt 71 opinii, że art. 12 ust. 1 rozporządzenia 650/2012/UE
wprowadza wyraźnie odstępstwo od tej zasady, ponieważ pozwala właściwemu sądowi nie orzekać w przedmiocie
składników majątku znajdujących się w państwach trzecich z obawy, że orzeczenie nie zostanie uznane lub nie
zostanie stwierdzona jego wykonalność w tych państwach trzecich. Wynika z tego, że prawodawca Unii wyraźnie
zamierzał przestrzegać, w pewnych szczególnych przypadkach, modelu rozdziału spadku, który może zostać
wdrożony w stosunkach z niektórymi państwami trzecimi.
Trybunał orzekł, że art. 75 w zw. z art. 22 rozporządzenia 650/2012/UE należy interpretować w ten sposób, iż
nie stoi on na przeszkodzie temu, aby w przypadku gdy przed przyjęciem tego rozporządzenia państwo
członkowskie Unii zawarło z państwem trzecim umowę dwustronną, która wskazuje prawo właściwe dla
dziedziczenia i nie przewiduje wyraźnie możliwości wyboru innego prawa, obywatel tego państwa trzeciego,
zamieszkujący w danym państwie członkowskim, nie mógł dokonać wyboru prawa tego państwa trzeciego
jako prawa, któremu podlega ogół spraw dotyczących spadku po nim.

Komentarz
Z niniejszego wyroku wynika, że osoba niebędąca obywatelem Unii, tak jak w niniejszej sprawie obywatelka Ukrainy,
jest uprawniona do dokonania w testamencie wyboru swojego prawa krajowego jako prawa, któremu podlega ogół
spraw dotyczących spadku po niej. Tym samym nie można przyjąć, że na podstawie art. 22 rozporządzenia
650/2012/UE tylko obywatele Unii mogą korzystać ze swobody wyboru prawa właściwego dla dziedziczenia.
Na podstawie wyjaśnień TS zawartych w prezentowanym wyroku należy uznać, że w sytuacji takiej jak w niniejszej
sprawie, gdy Polska zawarła umowę dwustronną z Ukrainą – przed przyjęciem rozporządzenia 650/2012/UE – która
wskazuje prawo właściwe dla dziedziczenia, ale nie przewiduje możliwości wyboru innego prawa, obywatelka Ukrainy
mieszkająca w Polsce może dokonać wyboru ukraińskiego prawa jako prawa, któremu podlega ogół spraw
dotyczących spadku po niej.

Wyrok TS z 12.10.2023 r., C-21/22, OP (Wybór prawa państwa trzeciego w zakresie dziedziczenia),

Wyrok TS potwierdza, że osoba niebędąca obywatelem Unii ma prawo wyboru swojego prawa krajowego jako prawa właściwego dla dziedziczenia. W sytuacji, gdy państwo członkowskie zawarło umowę dwustronną z państwem trzecim wskazującą prawo dziedziczenia, obywatel tego państwa trzeciego zamieszkujący w państwie członkowskim może dokonać wyboru tego prawa. Sprawa dotyczyła obywatelki Ukrainy mieszkającej w Polsce, która mogła wybrać ukraińskie prawo jako właściwe dla dziedziczenia po niej.