Skutki stwierdzenia abuzywności

Uznanie warunków umowy kredytu za abuzywne nakłada na sąd obowiązek badania, czy stwierdzenie nieważności całej umowy byłoby szczególnie niekorzystne dla konsumenta. Litewscy konsumenci wnoszą powództwo o zmianę warunków umowy kredytu denominowanych w CHF na EURO. Orzecznictwo TS wskazuje na konieczność przywrócenia równowagi prawnej i faktycznej w razie stwierdzenia nieuczciwego warunku umowy.

Tematyka: umowa kredytu, abuzywność warunków umowy, nieuczciwe warunki umowne, TS, dyrektywa 93/13/EWG, ochrona konsumenta, zmiana warunków umowy, orzecznictwo TS

Uznanie warunków umowy kredytu za abuzywne nakłada na sąd krajowy obowiązek badania, czy
stwierdzenie nieważności w związku z tym całej umowy, powodowałoby szczególnie niekorzystne skutki dla
konsumenta (kredytobiorcy), również sytuacji, w której wolą konsumenta jest aby umowa została utrzymana
w mocy poprzez zmianę nieuczciwych warunków. Dotyczy to również przypadku, w którym sąd może
zastąpić ten warunek krajowym przepisem dyspozytywnym.
Stan faktyczny
W 2008 r. litewscy konsumenci zawarli z bankiem szereg umów kredytu denominowanych w CHF (dalej: sporne
umowy). W 2017 r. uznawszy, że niektóre warunki tych umów były nieuczciwe, konsumenci wnieśli powództwo
z żądaniem w szczególności zmiany waluty z CHF na EURO, z uwzględnieniem kursu wymiany obowiązującego
w dniu udzielenia danych kredytów. Bank sprzeciwił się stwierdzeniu nieuczciwego charakteru tych warunków,
a także ich zmianie ze względu na brak odpowiednich przepisów dyspozytywnych w litewskim prawie.
We wniosku prejudycjalnym sąd odsyłający zwrócił się o wykładnię art. 6 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG
z 5.4.1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.Urz. UE L z 1993 r. Nr 95, s. 29)
w kontekście stwierdzenia skutków nieuczciwego charakteru warunku umownego.
Stanowisko TS
Z orzecznictwa TS wynika, że stwierdzenie nieuczciwego charakteru warunku umowy powinno umożliwić
przywrócenie sytuacji prawnej i faktycznej, w jakiej znajdowałby się konsument w sytuacji braku tego
nieuczciwego warunku umownego [wyrok TS z 12.1.2023 r., D.V. (Wynagrodzenie adwokata – Zasada stawki
godzinowej), C-395/21,
i przytoczone tam orzecznictwo]. Zgodnie z art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG sąd
odsyłający jest zobowiązany do zaniechania stosowania nieuczciwych warunków umownych, aby w sytuacji braku
sprzeciwu konsumenta nie wywierały one wiążących wobec niego skutków. Umowa ta powinna bowiem w zasadzie
nadal obowiązywać, bez jakiejkolwiek zmiany innej niż wynikająca z uchylenia nieuczciwych warunków, o ile takie
dalsze obowiązywanie umowy jest prawnie możliwe, zgodnie z zasadami prawa wewnętrznego.
Z orzecznictwa TS wynika, że sąd krajowy nie jest zobowiązany do odstąpienia od stosowania nieuczciwego
warunku, jeżeli konsument, po poinformowaniu go przez ten sąd, nie zamierza podnosić jego nieuczciwego
i niewiążącego charakteru, udzielając w ten sposób dobrowolnej i świadomej zgody na ten warunek (wyrok TS
z 3.10.2019 r., Dziubak, C-260/18,
). Trybunał orzekł bowiem, że w zakresie, w jakim system ochrony przed
nieuczciwymi warunkami nie ma zastosowania, jeżeli konsument się temu sprzeciwia, ten konsument musi a fortiori
mieć prawo do sprzeciwienia się objęciu ochroną, w ramach tego samego systemu, przed szkodliwymi skutkami
spowodowanymi unieważnieniem umowy jako całości, jeżeli nie chce powoływać się na tę ochronę (wyrok Dziubak,
pkt 55).
Trybunał podkreślił, że gdy konsument wyraża jednak wolę powołania się na ochronę zapewnianą przez dyrektywę
93/13/EWG, sąd krajowy powinien zbadać, czy w świetle kryteriów przewidzianych w prawie krajowym umowa
może nadal obowiązywać bez jakiejkolwiek zmiany innej, niż wynikająca z usunięcia danego nieuczciwego warunku.
To badanie możliwości utrzymania umowy bez rozpatrywanego nieuczciwego warunku stanowi obiektywną analizę,
której powinien dokonać sąd krajowy w świetle przepisów prawa krajowego i niezależnie od okoliczności, że
konsument wyraża wolę utrzymania tej umowy (wyrok Dziubak).
W przypadku, gdy zgodnie z odpowiednimi przepisami prawa krajowego umowa nie może dalej obowiązywać po
usunięciu danego nieuczciwego warunku, art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG nie stoi na przeszkodzie stwierdzeniu
jej nieważności. Trybunał pod Jedynie w przypadku, gdyby unieważnienie całej umowy naraziło konsumenta na
szczególnie niekorzystne konsekwencje, takie jak postawienie go w sytuacji niepewności prawnej, lecz których nie
można ograniczyć wyłącznie do skutków o charakterze czysto finansowym, sąd krajowy ma wyjątkową możliwość
zastąpienia nieuczciwego warunku, którego nieważność została stwierdzona, przepisem prawa krajowego
o charakterze dyspozytywnym lub przepisem mającym zastosowanie w przypadku porozumienia stron danej umowy
[wyrok D.V. (Wynagrodzenie adwokata – Zasada stawki godzinowej)].
Z orzecznictwa TS wynika również, że jeżeli nie istnieje żaden przepis prawa krajowego o charakterze
dyspozytywnym lub przepis mający zastosowanie w przypadku porozumienia stron umowy mogącego zastąpić
rozpatrywane nieuczciwe warunki, a unieważnienie umowy naraziłoby konsumenta na szczególnie niekorzystne
konsekwencje, sąd krajowy powinien, uwzględniając całość prawa krajowego, podjąć wszelkie niezbędne środki

w celu ochrony konsumenta przed tymi konsekwencjami i przywrócenia w ten sposób rzeczywistej równowagi
między wzajemnymi prawami i obowiązkami stron umowy (wyrok TS z 25.11.2020 r., Banca B., C-269/19,
).
Środki, które mogą zostać przyjęte przez sąd krajowy w przypadku stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku
umownego, którego uchylenie skutkowałoby unieważnieniem umowy, której część stanowi, nie mają charakteru
wyczerpującego (wyrok Banca B.). Przy czym TS zastrzegł, że sąd krajowy nie może uzupełnić tej umowy poprzez
zmianę treści tego warunku (wyrok TS z 26.3.2019 r., Abanca Corporación Bancaria i Bankia, C-70/17 i C‑ 179/17,
). Trybunał orzekł już, że art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG stoi na przeszkodzie wypełnieniu luk w umowie,
spowodowanych usunięciem z niej nieuczciwych warunków, które się w niej znajdowały, wyłącznie na podstawie
przepisów krajowych o charakterze ogólnym, przewidujących, że skutki wyrażone w treści czynności prawnej są
uzupełniane w szczególności przez skutki wynikające z zasad słuszności lub ustalonych zwyczajów, które nie
stanowią przepisów dyspozytywnych lub przepisów mających zastosowanie, w przypadku gdy strony umowy wyrażą
na to zgodę (wyrok Dziubak).
Trybunał przypomniał, że w przypadku gdy skarżący zamierzają powołać się na ochronę przewidzianą w dyrektywie
93/13/EWG i gdy w świetle prawa krajowego sporne umowy nie mogą dalej obowiązywać po usunięciu odnośnych
nieuczciwych warunków, badanie konsekwencji wynikających z unieważnienia tych umów stanowi obowiązek ciążący
na sądzie krajowym, niezależny od wyrażonej przez konsumentów woli, aby dane umowy zostały utrzymane w mocy
poprzez zmianę tych warunków. Tylko bowiem w przypadku, gdy te skutki osiągną tak poważny charakter, że można
je zakwalifikować jako „szczególnie szkodliwe” dla tych konsumentów, do sądu tego należy, w przypadku braku
przepisów o charakterze dyspozytywnym lub przepisów mających zastosowanie w przypadku porozumienia stron
spornych umów, podjęcie wszelkich niezbędnych środków w celu ochrony konsumenta przed tymi skutkami
i przywrócenia rzeczywistej równowagi między prawami i obowiązkami tych stron, z zastrzeżeniem niemożności
uzupełnienia przez sąd tych umów poprzez zmianę treści tych warunków.
Reasumując TS orzekł, że art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG należy interpretować w ten sposób, iż stoi on na
przeszkodzie temu, aby w sytuacji gdy sąd krajowy stwierdzi niemożność utrzymania umowy w mocy po
usunięciu nieuczciwego warunku, a zainteresowany konsument wyraził wolę utrzymania tej umowy poprzez
zmianę tego warunku, ten sąd mógł orzec w przedmiocie środków, jakie należy podjąć w celu przywrócenia
rzeczywistej równowagi między prawami i obowiązkami stron tej umowy, bez uprzedniego zbadania skutków
unieważnienia tej samej umowy w całości, i to nawet wówczas, gdy ten sąd ma możliwość zastąpienia tego
warunku przepisem prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym lub przepisem mającym zastosowanie
w przypadku porozumienia tych stron.

Komentarz
W niniejszym wyroku TS potwierdził dotychczasowe stanowisko co do możliwych skutków prawnych stwierdzenia
nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (por. art. 3851 KC). Trybunał konsekwentnie uznaje, że na
sądzie krajowym zawsze ciąży obowiązek zbadania, czy taka umowa może nadal obowiązywać po usunięciu
nieuczciwego warunku, nawet jeśli konsument chce skorzystać z ochrony zapewnianej przez dyrektywę 93/13/EWG
i utrzymać tę umowę w mocy. Ponadto, jeżeli sąd stwierdzi brak możliwości utrzymania umowy w mocy po usunięciu
takiego nieuczciwego warunku, to nie może on zastąpić tego warunku przepisem prawa krajowego o charakterze
dyspozytywnym lub przepisem mającym zastosowanie w przypadku porozumienia stron tej umowy, bez weryfikacji
i stwierdzenia, że unieważnienie tej umowy w całości naraziłoby danego konsumenta na szczególnie szkodliwe
skutki. Tym bardziej nie jest możliwe utrzymanie w mocy takiej umowy, gdy w prawie krajowym, tak jak w niniejszej
sprawie litewskim prawie (ale również i polskim prawie), nie ma przepisów dyspozytywnych, które mogłyby zastąpić
klauzulę waloryzacyjną (przeliczeniową) w umowie kredytu indeksowanego lub denominowanego w CHF. Powyższe
stanowisko prezentował już Trybunał wielokrotnie w tym w tzw. polskich sprawach frankowych (por. m.in. wyrok
w sprawie Dziubak), niemniej w orzecznictwie polskich sądów nadal wyrażane są wątpliwości co do utrzymania
w mocy umowy kredytu po wyeliminowaniu niedozwolonego postanowienia umownego (por. np. wyrok SN
z 28.9.2022 r., II CSKP 412/22,
).

Wyrok TS z 12.10.2023 r., C-645/22, Luminor Bank,

Trybunał podkreśla, że sąd krajowy powinien chronić konsumentów przed skutkami unieważnienia umowy, przywracając równowagę między stronami. W kontekście braku odpowiednich przepisów prawa krajowego, sąd może zastąpić nieuczciwy warunek umowy przepisem dyspozytywnym lub porozumieniem stron.