Kredytodawca nie może utracić domu rodzinnego

Bank, żądając wcześniejszej spłaty kredytu, musi uwzględnić czas i wysokość zaległych rat w stosunku do całkowitej kwoty kredytu. Sąd powinien brać pod uwagę konsekwencje pozbawienia konsumenta domu rodzinnego i ewentualnie orzec o środkach tymczasowych. Sprawa dotyczyła umowy kredytu konsumenckiego zawartej przez S.P. i C.I. z bankiem VÚB. TS analizował zgodność słowackich przepisów z dyrektywą dotyczącą warunków umów konsumenckich.

Tematyka: kredytodawca, wcześniejsza spłata, umowa kredytu, dom rodzinny, TS, dyrektywa 93/13/EWG, klauzule abuzywne, proporcjonalność, Karta Praw Podstawowych, stanowisko TS, sprawy konsumenckie

Żądając wcześniejszej spłaty kredytu, bank musi uwzględnić czas, na który umowa kredytu została zawarta,
oraz wysokość niezapłaconych rat w stosunku do całkowitej kwoty kredytu. Rozpatrując taki spór, sąd
powinien wziąć pod uwagę konsekwencje, jakie wywołuje pozbawienie konsumenta jego domu rodzinnego,
i ewentualnie orzec o środkach tymczasowych.
Stan faktyczny
W 2012 r. słowaccy konsumenci S.P. i C.I. zawarli z bankiem (dalej: VÚB) umowę o kredyt konsumencki (dalej:
sporna umowa) na 20 lat celem zakupu domu rodzinnego. Po kilku miesiącach, ponieważ S.P. i C.I. zalegali
z płatnością ok. 1 tys. euro, VÚB zażądał zwrotu wszystkich należnych kwot z tytułu tej umowy na podstawie
zawartego w niej warunku dotyczącego wcześniejszej wymagalności. Następnie zawiadomił konsumentów
o zamiarze przeprowadzenia „dobrowolnej” licytacji nieruchomości będącej przedmiotem zabezpieczenia. S.P. i C.I.
wnieśli powództwo o wstrzymanie tej licytacji, powołując się w szczególności na naruszenie ich praw jako
konsumentów.
Sąd odsyłający rozważał m.in., czy słowackie przepisy, zgodnie z którymi przy wcześniejszej wymagalności całego
kredytu nie uwzględnia się proporcjonalności tej czynności, w szczególności wagi naruszenia zobowiązań
konsumentów w stosunku do wysokości kredytu i terminu jego spłaty, mogą być sprzeczne z dyrektywą Rady
93/13/EWG z 5.4.1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.Urz. UE L z 1993 r. Nr
95, s. 29).
Stanowisko TS
Wyłączenie stosowania dyrektywy 93/13/EWG
Zgodnie z art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13/EWG warunki umowy odzwierciedlające bezwzględnie obowiązujące przepisy
ustawowe lub wykonawcze nie podlegają przepisom tej dyrektywy. Zastosowanie tego wyłączenia wymaga
spełnienia dwóch przesłanek. Po pierwsze warunek umowny musi odzwierciedlać przepis ustawowy lub
wykonawczy, po drugie ten przepis musi mieć charakter bezwzględnie wiążący. Trybunał wskazał, że do sądu
krajowego należy sprawdzenie, czy dany warunek wchodzi w zakres stosowania art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13/EWG
w świetle kryteriów określonych przez TS, a mianowicie poprzez uwzględnienie charakteru, ogólnej systematyki
i postanowień rozpatrywanych umów kredytu, a także ich kontekstu prawnego i faktycznego.
W niniejszej sprawie słowackie przepisy zostały powtórzone w warunku spornej umowy, tj. dotyczącym wcześniejszej
wymagalności. Jednak te przepisy krajowe nie są bezwzględnie wiążące, a zatem nie spełniają drugiej przesłanki
wymaganej w art. 1 ust. 2, aby zastosować przewidziane w nim wyłączenie. W konsekwencji w opinii TS ten warunek
jest objęty zakresem przepisów dyrektywy 93/13/EWG.
Wcześniejsza wymagalność kredytu
W celu zapewnienia wysokiego poziomu ochrony konsumentów zgodnie z art. 38 Karty praw podstawowych Unii
Europejsk iej (dalej: KPP) sąd krajowy zobowiązany jest zbadać, również z urzędu, czy dane warunki umowy
wchodzące w zakres stosowania dyrektywy 93/13/EWG mają nieuczciwy charakter, i dokonawszy takiego badania,
zniwelować brak równowagi między konsumentem a przedsiębiorcą, o ile posiada niezbędne ku temu informacje na
temat stanu prawnego i faktycznego (wyrok TS z 17.5.2022 r., Ibercaja Banco, C-600/19,
).
W ocenie TS, ustalając, czy dana klauzula powoduje „znaczącą nierównowagę” praw i obowiązków stron
wynikających z umowy na niekorzyść konsumenta, należy w szczególności wziąć pod uwagę zasady, jakie mają
zgodnie z prawem krajowym zastosowanie w przypadku braku porozumienia stron w tym zakresie. W odniesieniu do
kwestii, w jakich okolicznościach taka nierównowaga powstaje „w sprzeczności z wymogami dobrej wiary”, TS
wskazał, że sąd krajowy powinien sprawdzić, czy przedsiębiorca, traktując konsumenta w sposób sprawiedliwy
i słuszny, mógłby racjonalnie spodziewać się, iż ten konsument przyjąłby taki warunek w drodze negocjacji
indywidualnych.
Co do warunku umowy długoterminowego kredytu hipotecznego określającego przesłanki, zgodnie z którymi
wierzyciel może domagać się wcześniejszej spłaty, takiego jak warunek dotyczący wcześniejszej wymagalności,
TS określił już kryteria oceny przez sąd krajowy ewentualnie nieuczciwego charakter tego warunku. Trybunał
orzekał, że do celów ustalenia, czy warunek umowy dotyczący wcześniejszej wymagalności kredytu hipotecznego
powoduje znaczącą nierównowagę na niekorzyść konsumenta, zasadnicze znaczenie mają w szczególności kwestie:

• czy przysługujące przedsiębiorcy uprawnienie do uznania całego kredytu za wymagalny jest uzależnione od
niewywiązania się przez konsumenta ze zobowiązania o zasadniczym dla danego stosunku umownego znaczeniu,
• czy uprawnienie takie przysługuje w przypadkach, w których takie niewywiązanie się ma charakter wystarczająco
poważny w stosunku do kwoty kredytu i okresu, na który go udzielono,
• czy uprawnienie to stanowi odstępstwo od mających zastosowanie w tym zakresie przepisów prawa powszechnie
obowiązującego na wypadek braku szczególnego uregulowania w umowie,
• czy prawo krajowe przewiduje odpowiednie i skuteczne środki umożliwiające konsumentowi, do którego stosowany
jest taki warunek umowy, usunięcie skutków tej wymagalności kredytu (wyrok TS z 26.1.2017 r., Banco Primus, C-
421/14,
). Wynika stąd, że sąd krajowy powinien w szczególności zbadać proporcjonalny charakter
przyznanego wierzycielowi uprawnienia wymagania na mocy tego warunku całej należnej kwoty w ramach
dokonywania oceny jego ewentualnie nieuczciwego charakteru, co oznacza, że ma on uwzględnić w szczególności
wagę naruszenia przez konsumenta jego zobowiązań umownych, w tym kwotę niezapłaconych rat w stosunku do
całkowitej kwoty kredytu i okresu obowiązywania umowy.
Trybunał przypomniał, że kryteria wymienione w wyroku Banco Primus (pkt 66) w celu dokonania oceny
nieuczciwego charakteru warunku umowy dotyczącego wcześniejszej wymagalności z uwagi na niewywiązywanie się
przez dłużnika przez określony czas z jego zobowiązań nie są kumulatywne, alternatywne bądź wyczerpujące.
Zatem kontrola sądowa proporcjonalnego charakteru tego warunku powinna, w razie potrzeby, być dokonana
w świetle dodatkowych kryteriów. W ramach oceny środków umożliwiających konsumentowi zapobieżenie skutkom
wymagalności pełnej należnej kwoty z tytułu umowy kredytu TS wskazał, że ten sąd powinien uwzględnić
konsekwencje, jakie wywołuje pozbawienie konsumenta i jego rodziny lokalu stanowiącego ich główne
miejsce zamieszkania. Prawo do poszanowania domu jest prawem podstawowym zagwarantowanym w art. 7
KPP, co sąd krajowy powinien uwzględnić przy stosowaniu dyrektywy 93/13/EWG. Trybunał podkreślił w tym
względzie, jak istotne jest, aby ten sąd mógł orzec o środkach tymczasowych powodujących zawieszenie lub
zakończenie niezgodnego z prawem postępowania w przedmiocie egzekucji wierzytelności zabezpieczonej hipoteką,
aby zapewnić skuteczność dyrektywy 93/13/EWG.
Trybunał orzekł, że art. 3 ust. 1, art. 4 ust. 1, art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG, w związku z art. 7
i 38 KPP, należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie uregulowaniom krajowym, na
mocy których kontrola sądowa nieuczciwego charakteru warunku dotyczącego wcześniejszej wymagalności
zawartego w umowie kredytu konsumenckiego nie uwzględnia proporcjonalnego charakteru przyznanego
przedsiębiorcy uprawnienia do skorzystania z prawa wynikającego z tego warunku, w świetle kryteriów
związanych w szczególności z wagą naruszenia przez konsumenta jego zobowiązań umownych, takich jak
kwota niezapłaconych rat w stosunku do całkowitej kwoty kredytu i okresu obowiązywania umowy, a także
z możliwością, że stosowanie tego warunku prowadzi do tego, iż przedsiębiorca może przystąpić do
odzyskania należnych kwot na podstawie tego warunku w drodze sprzedaży domu rodzinnego konsumenta
z pominięciem wszelkich postępowań sądowych.

Komentarz
W pierwszej kolejności TS dokonał w niniejszym wyroku analizy zakresu dyrektywy 93/13/EWG. Trybunał
konsekwentnie stwierdza, że każdorazowo należy zweryfikować dwie przesłanki wskazane w art. 4 ust. 2 dyrektywy
93/13/EWG. Zgodnie z pierwszą takie postanowienie umowy musi odzwierciedlać przepis ustawowy lub
wykonawczy, a w myśl drugiej – ten przepis musi mieć charakter bezwzględnie obowiązujący. Trybunał trafnie
przyjął, że okoliczność, iż tylko jedna z nich zostaje spełniona, powoduje, że dane postanowienie umowy podlega
dyrektywie 93/13/EWG.
Wyjaśniając swoje stanowisko co do reguł badania przez sąd prawa banku do żądania wcześniejszej spłaty przez
kredytobiorcę, Trybunał powtórzył kryteria wynikające z wyroku w sprawie Banco Primus. Zastrzegł przy tym, że
możliwe jest użycie również kryteriów dodatkowych, np. uwzględnienie okoliczności, że stosowanie danego
postanowienia umowy kredytu może spowodować odzyskanie przez bank kwot należnych na jego podstawie
w drodze sprzedaży domu rodzinnego bez kontroli sądu.
Pod kątem przygotowywania stanowiska procesowego w polskich sprawach dotyczących klauzul abuzywnych (zob.
art. 3851 KC) warte zauważenia jest powołanie się przez TS w niniejszym wyroku na postanowienia KPP.
W pierwszej kolejności na art. 38 KPP, który należy traktować jedynie jako zasadę, nie zaś prawo.
W dotychczasowych wyrokach dotyczących klauzul abuzywnych w umowach konsumenckich Trybunał bardzo
rzadko powoływał się na to postanowienie, aby wyjaśnić obowiązki sądu odsyłającego. Ponadto TS, uzasadniając
swoje stanowisko, powołał się na uregulowane w art. 7 KPP prawo do poszanowania domu.
Stanowisko Trybunału zaprezentowane w niniejszym wyroku należy stosować w podobnych sprawach również przed
polskimi sądami.

Wyrok TS z 9.11.2023 r., Všeobecná úverová banka, C-598/21,

TS orzekł, że przepisy dyrektywy dotyczące nieuczciwych warunków umów konsumenckich należy stosować w przypadku wcześniejszej wymagalności kredytu hipotecznego. Sąd powinien uwzględniać proporcjonalność warunków umowy, w tym wagę zobowiązań konsumenta. Stanowisko TS może mieć znaczenie dla polskich spraw dotyczących klauzul abuzywnych.