Sankcje za brak pełnej oceny kredytowej konsumenta
Naruszenie przez kredytodawcę obowiązku dokonania oceny zdolności kredytowej konsumenta może prowadzić do nieważności umowy o kredyt konsumencki oraz utraty odsetek nawet w przypadku, gdy konsument spłacił kredyt bez zarzutów. Sąd czeski miał wątpliwości co do nałożenia sankcji na kredytodawcę za brak pełnej oceny zdolności konsumenta w sytuacji pełnej spłaty kredytu.
Tematyka: sankcje, ocena zdolności kredytowej, umowa o kredyt konsumencki, Trybunał Europejski, nieważność umowy kredytowej, proporcjonalność sankcji
Naruszenie przez kredytodawcę obowiązku dokonania oceny zdolności kredytowej konsumenta może prowadzić do nieważności umowy o kredyt konsumencki oraz utraty odsetek nawet w przypadku, gdy konsument spłacił kredyt bez zarzutów. Sąd czeski miał wątpliwości co do nałożenia sankcji na kredytodawcę za brak pełnej oceny zdolności konsumenta w sytuacji pełnej spłaty kredytu.
Naruszenie przez kredytodawcę obowiązku dokonania oceny zdolności kredytowej konsumenta może powodować nieważność umowy o kredyt konsumencki oraz utratę odsetek. Dotyczy to również sytuacji, w której kredytobiorca spłacił już ten kredyt i nie poniósł z tego tytułu szkody. Stan faktyczny Czeski spór związany był z zawarciem umowy o kredyt konsumencki A. ze spółką J., której następcą prawnym jest spółka E. Przed zawarciem tej umowy A. przedstawił informacje dotyczące jego sytuacji osobistej i ekonomicznej. A. spłacił ten kredyt, nie podnosząc żadnego zarzutu wobec tej umowy. Następnie A. dokonał cesji wierzytelności, które mógł dochodzić od kredytodawcy z tytułu tej umowy kredytu konsumenckiego na spółkę N. Spółka ta podniosła nieważność tej umowy ze względu na to, że kredytodawca uchybił ciążącemu na nim obowiązkowi przeprowadzenia oceny zdolności kredytowej konsumenta. E. uważa natomiast, że wypłacalność A. została oceniona w sposób wystarczający. Czeski sąd powziął wątpliwości co do nałożenia sankcji na kredytodawcę za brak pełnej oceny zdolności kredytowej konsumenta, jeśli konsument spłacił kredyt w całości i w trakcie spłacania kredytu nie podnosił zarzutów w stosunku do umowy. Stanowisko TS Brak oceny zdolności kredytowej Z treści art. 8 ust. 1 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/48/WE z 23.4.2008 r. w sprawie umów o kredyt konsumencki oraz uchylającej dyrektywę Rady 87/102/EWG (Dz.Urz. UE L z 2008 r. Nr 133, s. 66) wynika, że kredytodawca jest zobowiązany do przeprowadzenia oceny zdolności kredytowej konsumenta przed zawarciem umowy o kredyt. Trybunał podkreślił już przedumowny charakter tego obowiązku (wyrok TS z 18.12.2014 r., CA Consumer Finance, C-449/13, , pkt 45). Trybunał stwierdził, na podstawie wykładni celowościowej art. 8 ust. 1 dyrektywy 2008/48/WE oraz tej dyrektywy, że, po pierwsze, obowiązek kredytodawcy polegający na ocenie zdolności kredytowej konsumenta służy zapobieganiu zwykłemu ryzyku nadmiernego zadłużenia lub niewypłacalności wynikającemu z niedostatecznej weryfikacji jego zdolności i skłonności do spłaty kredytu. Tymczasem takie konsekwencje finansowe zawarcia umowy o kredyt dla sytuacji konsumenta mogą również wystąpić po spłacie kredytu. Po drugie, odpowiedzialność kredytodawców i zapobieganie nieodpowiedzialnym praktykom przy udzielaniu kredytów konsumentom przyczyniają się w istotny sposób do sprawnego funkcjonowania rynku kredytów konsumenckich. Sankcje Trybunał wskazał, że zgodnie z art. 23 dyrektywy 2008/48/WE system sankcji mających zastosowanie w przypadku naruszenia przepisów krajowych przyjętych na podstawie art. 8 tej dyrektywy, powinien być określony w taki sposób, aby te sankcje były skuteczne, proporcjonalne i odstraszające (wyrok TS z 10.6.2021 r., Ultimo Portfolio Investment (Luxembourg), C-303/20, ). W tym celu sankcje powinny być odpowiednio surowe w stosunku do wagi naruszeń, których dotyczą, zwłaszcza zapewniać rzeczywiście odstraszający skutek, nie wykraczając jednak poza to, co jest konieczne do osiągnięcia celów realizowanych przez art. 8 dyrektywy 2008/48/WE (wyrok TS z 5.3.2020 r., OPR-Finance, C-679/18, , pkt 26). Trybunał zaznaczył, że do sądu odsyłającego, który jako jedyny jest właściwy do dokonywania wykładni i stosowania prawa krajowego, należy zbadanie, czy w świetle ogółu okoliczności sporu te sankcje odpowiadają powyższym wymogom. Jednakże Trybunał, orzekając w przedmiocie wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, może dostarczyć mu wyjaśnień w celu udzielenia mu wskazówek w ramach dokonywanej przez niego oceny. Trybunał stwierdził, że w przypadku gdy istnieje możliwość wyboru spośród większej liczby środków równie odpowiednich do realizacji celów tej dyrektywy, zgodnie z zasadą proporcjonalności należy stosować najmniej dotkliwe, przy czym niedogodności spowodowane przez dany środek nie mogą być w żadnym wypadku nadmierne w stosunku do tych celów (wyrok TS z 16.4.2015 r., UPC Magyarország, C-388/13, , pkt 58). Choć zawarta przez konsumenta umowa o kredyt została wykonana w całości bez poniesienia przez konsumenta szkody w trakcie lub w następstwie wykonania tej umowy, zdaniem TS, nie zmienia to faktu, iż obowiązek przewidziany w art. 8 dyrektywy 2008/48/WE ma na celu nie tylko ochronę konsumentów przed takim ryzykiem, lecz również zwiększenie odpowiedzialności kredytodawców oraz uniknięcie udzielania kredytów konsumentom nieposiadającym zdolności kredytowej. Trybunał stwierdził, po pierwsze, że uzależnienie zastosowania sankcji oznaczającej nieważność umowy o kredyt, a także utratę przez kredytodawcę prawa do otrzymania zapłaty uzgodnionych odsetek od warunku, że konsument poniósł szkodę, mogłoby sprzyjać niewypełnieniu przez kredytodawców obowiązku ciążącego na nich na mocy art. 8 dyrektywy 2008/48/WE. W ocenie TS mogliby oni bowiem być w ten sposób zachęcani do nieprzeprowadzania systematycznej i wyczerpującej oceny zdolności kredytowej wszystkich konsumentów, którym udzielają kredytów, co byłoby sprzeczne z celem polegającym na obciążeniu odpowiedzialnością kredytodawców i zapobieganiu nieodpowiedzialnym praktykom przy udzielaniu kredytów konsumentom. Taka wykładnia mogłaby zresztą naruszyć rzeczywiście odstraszający charakter przewidzianej sankcji. Po drugie, o ile sankcja rozpatrywana w postępowaniu głównym może, w zakresie, w jakim wiąże się z rozwiązaniem umowy o kredyt, bez wątpienia wywołać poważne konsekwencje w stosunku do kredytodawcy, ta okoliczność nie oznacza, że kredytodawca musi ponosić nadmierne niedogodności w stosunku do podwójnego celu realizowanego przez art. 8 dyrektywy 2008/48/WE, ani – jak twierdzi E. – że ryzyko narażenia go na te konsekwencje nawet po spłacie kredytu stanowi naruszenie wolności prowadzenia działalności gospodarczej. Wynika z tego, że z zastrzeżeniem ustaleń, których powinien dokonać sąd odsyłający, zdaniem TS, zasada proporcjonalności nie stoi na przeszkodzie temu, aby państwo członkowskie zdecydowało się nałożyć sankcję za naruszenie przepisów krajowych zapewniających transpozycję art. 8 dyrektywy 2008/48/WE poprzez stwierdzenie nieważności umowy o kredyt i utratę przysługującego kredytodawcy prawa do zapłaty uzgodnionych odsetek, nawet jeśli konsument nie poniósł w wyniku tego naruszenia żadnych szkodliwych konsekwencji. Reasumując TS orzekł, że art. 8 i 23 dyrektywy 2008/48/WE należy interpretować w ten sposób, iż nie stoją one na przeszkodzie temu, aby w sytuacji gdy kredytodawca naruszył ciążący na nim obowiązek przeprowadzenia oceny zdolności kredytowej konsumenta, ten kredytodawca został ukarany, zgodnie z prawem krajowym, nieważnością umowy o kredyt konsumencki i utratą przysługującego mu prawa do wypłaty uzgodnionych odsetek, mimo że ta umowa została w pełni wykonana przez strony, a konsument nie poniósł negatywnych konsekwencji w wyniku tego naruszenia. Komentarz W dyrektywie 2008/48/WE nie wymieniono w sposób wyczerpujący informacji, za pomocą których kredytodawca powinien ocenić zdolność kredytową konsumenta. W konsekwencji kwestia, czy kredytodawca spełnia obowiązek ciążący na nim na mocy art. 8 dyrektywy 2008/48/WE, należy zasadniczo do regulacji tych wymogów na podstawie przepisów krajowych państw członkowskich. W niniejszym wyroku Trybunał po raz kolejny wyjaśnia kwestie wiążące się z tym obowiązkiem kredytodawcy. Do polskiego prawa art. 8 tej dyrektywy 2008/48/WE został transponowany w art. 9 ustawy z 12.5.2011 r. o kredycie konsumenckim (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 1083; dalej: KredytKonsU), a warunki tej oceny uregulowano również w art. 9a tej ustawy i art. 70 PrBank. Ponadto, od 1.6.2024 r. na kredytodawcę przed zawarciem umowy o kredyt konsumencki oraz przed zmianą tej umowy, zostanie nałożony obowiązek weryfikacji w rejestrze zastrzeżeń numerów PESEL (w art. 9a KredytKonsU). W polskim prawie przewidziano różne sankcje związane z naruszeniem obowiązku przeprowadzenia oceny zdolności kredytowej konsumenta, w tym utratę prawa do odsetek, rozłożenie spełnienia świadczenia wynikającego z umowy na nieoprocentowane raty oraz grzywnę. Przy nakładaniu tych sankcji polski sąd powinien wziąć pod uwagę stanowisko TS przedstawione w niniejszym wyroku. W tym zwłaszcza stanowisko TS, przyjęte na podstawie wykładni celowościowej, że naruszenie przewidzianego w art. 8 dyrektywy 2008/48/WE obowiązku nie może zostać „uzdrowione” przez sam fakt pełnego wykonania umowy o kredyt. Ponadto, zdaniem TS również okoliczność, że konsument nie podniósł żadnego zarzutu wobec tej umowy w okresie spłaty, nie ma wpływu na to stanowisko. Praktyczne znacznie dla interpretacji polskich przepisów mają również wyjaśnienia Trybunału według jakich kryteriów sąd powinien dokonać oceny, czy sankcje stosowane w przypadku naruszenia przepisów dotyczące oceny zdolności kredytowej są skuteczne, proporcjonalne i odstraszające. Na marginesie warto zauważyć, że nowa regulacja dotycząca obowiązku przeprowadzenia oceny zdolności kredytowej konsumenta, została zawarta w art. 18 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2023/2225 z 18.10.2023 r. w sprawie umów o kredyt konsumencki oraz uchylająca dyrektywę 2008/48/WE (Dz.Urz. UE L z 2023 r. Nr 263, s. 2225), który powinien być transponowany do 20.11.2025 r., a stosowany od 20.11.2026 r. Wyrok TS z 11.1.2024 r., Nárokuj, C-755/22,
Trybunał Europejski wskazał, że sankcje za brak oceny zdolności kredytowej powinny być skuteczne, proporcjonalne i odstraszające. Nawet jeśli konsument spłacił kredyt bez szkody, kredytodawca może stracić prawo do odsetek i umowy może być uznana za nieważną. Warto również zauważyć, że TS nie akceptuje argumentu, że pełne wykonanie umowy o kredyt może zrekompensować brak oceny zdolności kredytowej.