Prawo zatrzymania w kontekście umów frankowych

Bank nie może powoływać się na prawo zatrzymania w sytuacji orzeczenia nieważności umowy kredytu hipotecznego ze względu na klauzule abuzywne, naruszające przepisy dyrektywy 93/13/EWG. Polski spór pomiędzy konsumentem a Bankiem dotyczy zwrotu kwot uiszczonych na rzecz Banku na podstawie umowy kredytu hipotecznego indeksowanego do CHF zawierającego nieuczciwe warunki.

Tematyka: umowy frankowe, prawo zatrzymania, klauzule abuzywne, dyrektywa 93/13/EWG, TS, skutki restytucyjne

Bank nie może powoływać się na prawo zatrzymania w sytuacji orzeczenia nieważności umowy kredytu
hipotecznego ze względu na fakt, że zawiera ona klauzule abuzywne, uzasadniając to dążeniem do uniknięcia
ryzyka niewypłacalności konsumenta. Takie uprawnienie naruszałoby przepisy dyrektywy 93/13/EWG.
Stan faktyczny
Polski spór pomiędzy WN (konsument) a Bankiem dotyczył zwrotu kwot uiszczonych na rzecz Banku na podstawie
umowy kredytu hipotecznego indeksowanego do CHF zawierającego nieuczciwe warunki.
Sąd Okręgowy w Krakowie (sąd odsyłający) zwrócił się z następującym pytaniem prejudycjalnym: „czy art. 6 ust. 1
i art. 7 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z 5.4.1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach
konsumenckich (Dz.Urz. UE L z 1993 r. Nr 95, s. 29) należy interpretować w ten sposób, że przywołane przepisy ze
względu na zasadę braku związania konsumenta nieuczciwymi warunkami umownymi (art. 6 ust. 1 dyrektywy
93/13/EWG) oraz zasadę skutecznej ochrony konsumenta (art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG) sprzeciwiają się
krajowemu orzecznictwu zezwalającemu na odsunięcie w czasie możliwości realizacji przez konsumenta skutków
restytucyjnych związanych ze stwierdzeniem nieuczciwego charakteru warunku znajdującego się w umowie zawartej
z konsumentem przez przedsiębiorcę przez zastrzeżenie, że spełnienie świadczenia zasądzonego od przedsiębiorcy
na rzecz konsumenta powinno nastąpić za jednoczesnym zaofiarowaniem przez konsumenta zwrotu świadczenia
otrzymanego od przedsiębiorcy przez konsumenta albo zabezpieczeniem roszczenia przedsiębiorcy o zwrot tego
świadczenia?”.
Stanowisko TS
Skutki uznania umowy za nieważną
W pkt. 58 wyroku z 15.6.2023 r., Bank M. (Skutki uznania umowy za nieważną), C-520/21,
, Trybunał orzekł,
że spoczywający na sądzie krajowym obowiązek odstąpienia od stosowania nieuczciwego warunku umownego
nakazującego zapłatę kwot, które okazują się nienależne, pociąga za sobą co do zasady odpowiedni skutek
restytucyjny w odniesieniu do tych kwot. Brak takiego skutku mógłby bowiem naruszać skutek odstraszający,
jaki art. 6 ust. 1 w zw. z art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG zamierza przypisać stwierdzeniu nieuczciwego charakteru
warunków zawartych w umowach zawieranych przez przedsiębiorcę z konsumentami.
W niniejszej sprawie, zgodnie z sądową wykładnią prawa polskiego, miesięczne raty spłaty kredytu uiszczone już
przez WN na podstawie umowy kredytu hipotecznego nie są brane pod uwagę przy obliczaniu kwoty, która miałaby
zostać zapłacona lub zabezpieczona przez WN na rzecz Banku w następstwie powołania się przez Bank na prawo
zatrzymania. W związku z tym WN byłaby zobowiązany do zapłaty znacznej kwoty, która mogłaby przekraczać jego
możliwości finansowe, wobec czego kontynuowanie wykonywania tej umowy mogłoby być dla niego bardziej
korzystne niż skorzystanie z praw, które wywodzi on z dyrektywy 93/13/EWG.
Z akt sprawy wynika także, że prawo zatrzymania, na które powołuje się Bank, dotyczy również wierzytelności
podnoszonej przez Bank w odniesieniu do wynagrodzenia, którego dochodzi on z tytułu korzystania z kapitału przez
WN. W pkt. 78 wyroku C-520/21, Trybunał orzekł również, że wykładnia prawa krajowego, zgodnie z którą instytucja
kredytowa ma prawo żądać od konsumenta rekompensaty wykraczającej poza zwrot kapitału wypłaconego z tytułu
wykonania tej umowy, a tym samym otrzymania wynagrodzenia za korzystanie z tego kapitału przez konsumenta,
przyczyniłaby się do wyeliminowania odstraszającego skutku wywieranego na przedsiębiorców poprzez uznanie tej
umowy za nieważną. Trybunał wyjaśnił w pkt. 80 wyroku C-520/21, że po pierwsze, zgodnie z zasadą nemo auditur
propriam turpitudinem allegans (powołujący się na własny występek nie będzie wysłuchany) nie można dopuścić ani
do tego, by strona czerpała korzyści gospodarcze ze swojego niezgodnego z prawem zachowania, ani do tego, by
otrzymała odszkodowanie za niedogodności nim wywołane.
Odsetki za opóźnienie
Z postanowienia odsyłającego wynika również, że uwzględnienie zarzutu zatrzymania, na który powołuje się Bank,
naruszyłoby prawo WN do otrzymania odsetek za opóźnienie. W pkt. 86 wyroku z 14.12.2023 r. w sprawie Getin
Noble Bank (Termin przedawnienia roszczeń restytucyjnych), C-28/22,
, Trybunał wskazał, że skuteczność
ochrony przyznanej konsumentom przez dyrektywę 93/13/EWG byłaby zagrożona, gdyby konsumenci ci, powołując
się na prawa, które wywodzą z tej dyrektywy, byli narażeni na ryzyko nieotrzymania odsetek za opóźnienie od
kwot, które powinny być im zostać zwrócone ze względu na nieważność takiej umowy od momentu upływu
terminu nałożonego na przedsiębiorcę do wykonania świadczenia, po tym jak przedsiębiorca ten otrzyma wezwanie
do zwrotu tych kwot. Zatem art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG w związku z zasadą skuteczności należy

interpretować w ten sposób, iż stoją one na przeszkodzie wykładni sądowej prawa krajowego, zgodnie z którą
w sytuacji gdy umowa kredytu hipotecznego zawarta przez przedsiębiorcę z konsumentem nie może już pozostać
wiążąca po usunięciu nieuczciwych warunków zawartych w tej umowie, ten przedsiębiorca może powołać się na
prawo zatrzymania umożliwiające mu uzależnienie zwrotu świadczeń otrzymanych od tego konsumenta od
przedstawienia przez niego oferty zwrotu świadczeń, które sam otrzymał od tego przedsiębiorcy lub gwarancji zwrotu
tych ostatnich świadczeń. Dotyczy to sytuacji, w której wykonanie przez tego przedsiębiorcę tego prawa zatrzymania
powoduje utratę przez owego konsumenta prawa do uzyskania odsetek za opóźnienie od momentu upływu terminu
nałożonego na danego przedsiębiorcę do wykonania świadczenia, po tym, jak ten przedsiębiorca otrzyma wezwanie
do zwrotu świadczeń zapłaconych mu w wykonaniu tej umowy.
W konsekwencji, skoro w przypadku skutecznego powołania się na prawo zatrzymania Banku stan opóźnienia tej
instytucji bankowej ustałby, w związku z czym WN utraciłby w całości albo w części prawo do otrzymania odsetek za
zwłokę od momentu wezwania do usunięcia uchybienia skierowanego do tej instytucji, TS stwierdził, że
dopuszczenie takiej możliwości zagrażałoby zarówno skuteczności ochrony przyznanej konsumentom przez
dyrektywę 93/13/EWG, jak i osiągnięciu zamierzonego przez nią skutku odstraszającego.
Reasumując TS orzekł, że art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG należy interpretować w ten sposób,
iż stoją one na przeszkodzie wykładni sądowej prawa krajowego, zgodnie z którą w kontekście stwierdzenia
nieważności zawartej przez instytucję bankową z konsumentem umowy kredytu hipotecznego z uwagi na
nieuczciwy charakter niektórych warunków tej umowy, powołanie się przez tę instytucję na prawo
zatrzymania prowadzi do uzależnienia przysługującej konsumentowi możliwości uzyskania przez niego
zapłaty kwot – które zasądzono od tej instytucji ze względu na skutki restytucyjne wynikające ze
stwierdzenia nieuczciwego charakteru tych warunków – od równoczesnego zaofiarowania przez tego
konsumenta zwrotu albo zabezpieczenia zwrotu całości świadczenia otrzymanego od tej samej instytucji
przez konsumenta na podstawie owej umowy, niezależnie od spłat dokonanych już w wykonaniu tej umowy.

Komentarz
Liczba wniosków złożonych przez polskie sądy o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczących tzw.
umów frankowych jest znaczna. Powoduje to, że czasami zagadnienia poruszane w pytaniach prejudycjalnych
powtarzają się. Wówczas TS po rozstrzygnięciu danego zagadnienia pyta sąd odsyłający, który zadał pytanie
dotyczące tej samej kwestii, czy podtrzymuje swój wniosek prejudycjalny. Tak było w niniejszej sprawie, ale sąd
odsyłający, z niezrozumiałych powodów, podtrzymał swój wniosek prejudycjalny. Wówczas Trybunał jest, co do
zasady, zobowiązany wydać orzeczenie, może jednak orzec w formie postanowienia z uzasadnieniem, jeżeli
odpowiedź na pytanie prejudycjalne można wywieść w sposób jednoznaczny z jego dotychczasowego orzecznictwa.
Trafnie TS uznał, że podnoszone w pytaniach prejudycjalnych przez sąd odsyłający zagadnienie dotyczące
stosowania przez banki (kredytodawców) prawa zatrzymania w zawiązku z orzeczeniem nieważności tzw. umowy
frankowej (zob. art. 496 w zw. z art. 497 KC) zostały już wyjaśnione w sposób jednoznaczny z wyrokach w sprawie
Bank M. (Skutki uznania umowy za nieważną) oraz w sprawie Getin Noble Bank (Termin przedawnienia roszczeń
restytucyjnych). W uzasadnieniu niniejszego postanowienia TS jedynie zacytował fragmenty tych wyroków.
Należy wskazać, że TS konsekwentnie prezentuje stanowisko, że orzeczenie nieważności umowy kredytu
hipotecznego w całości ze względu na to, że nie może ona dalej obowiązywać po usunięciu z niej klauzul
abuzywnych (zob. art. 3581 § 1 KC) powoduje, że niezgodna z dyrektywą 93/13/EWG jest wykładnia sądowa prawa
krajowego, zgodnie z którą bank (kredytodawca) ma prawo żądać od konsumenta rekompensaty wykraczającej poza
zwrot kapitału wypłaconego z tytułu wykonania tej umowy oraz poza zapłatę ustawowych odsetek za zwłokę od dnia
wezwania do zapłaty.
Wobec powyższego polskie sądy nie powinny powoływać się na odmiennie rozstrzygające kwestie dotyczące prawa
zatrzymania w kontekście tzw. umów frankowych (por. uchwały SN (7) z 16.2.2021 r. III CZP 11/20,

i 7.5.2021 r., III CZP 6/21,
).

Postanowienie TS z 8.5.2024 r., Santander Bank Polska, C-424/22,

TS stwierdził, że prawo zatrzymania Banku naruszałoby prawa konsumentów i utrudniałoby realizację skutków restytucyjnych. Warto zauważyć, że polskie sądy nie powinny odmiennie rozstrzygać kwestii dotyczących prawa zatrzymania w umowach frankowych.