Rozszerzenie odpowiedzialności odszkodowawczej za naruszenie prawa konkurencji
W wyroku z 14.3.2019 r. Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej zajmował się rozszerzeniem odpowiedzialności odszkodowawczej za naruszenie prawa konkurencji przez spółkę przejmującą. Sprawa dotyczyła kartelu na fińskim rynku asfaltu, gdzie spółka przejmująca po likwidacji spółki uczestniczącej kontynuowała jej działalność. TSUE stwierdził, że przedsiębiorstwa, które nabyły udziały spółek uczestniczących w kartelu, mogą ponosić odpowiedzialność za naruszenia prawa konkurencji.
Tematyka: TSUE, odpowiedzialność odszkodowawcza, prawo konkurencji, kartel, spółka przejmująca, single economic unit, odszkodowanie
W wyroku z 14.3.2019 r. Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej zajmował się rozszerzeniem odpowiedzialności odszkodowawczej za naruszenie prawa konkurencji przez spółkę przejmującą. Sprawa dotyczyła kartelu na fińskim rynku asfaltu, gdzie spółka przejmująca po likwidacji spółki uczestniczącej kontynuowała jej działalność. TSUE stwierdził, że przedsiębiorstwa, które nabyły udziały spółek uczestniczących w kartelu, mogą ponosić odpowiedzialność za naruszenia prawa konkurencji.
W wyroku z 14.3.2019 r. w sprawie C-724/17 Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej wypowiedział się w przedmiocie o dpowiedzialności odszkodowawczej spółki przejmującej za naruszenie prawa konkurencji. Stan faktyczny W latach 1994–2002 na fińskim rynku asfaltu działał kartel opierający się na porozumieniach dotyczących podziału rynku, cen i składania ofert kosztorysowych, obejmował całe to państwo członkowskie i mógł również wywierać wpływ na handel między państwami członkowskimi. Podstawą wydania wyroku było skierowanie przez fiński sąd najwyższy do TSUE następujących pytań prejudycjalnych: 1) czy kwestię, kto odpowiada za odszkodowanie za szkodę wyrządzoną zachowaniem naruszającym artykuł 101 TFUE, należy rozstrzygnąć przez bezpośrednie zastosowanie tego artykułu, czy na podstawie zasad krajowych; 2) jeżeli zobowiązani do odszkodowania zostaną określeni bezpośrednio na podstawie art. 101 TFUE: czy za odszkodowanie odpowiadają ci, którzy są objęci pojęciem »przedsiębiorstwa« użytym w tym przepisie? Czy do określenia zobowiązanych do odszkodowania znajdują zastosowanie te same zasady, które Trybunał Sprawiedliwości stosował w sprawach dotyczących grzywien do określenia podmiotów odpowiedzialnych i zgodnie z którymi odpowiedzialność może się opierać w szczególności na przynależności do tego samego kompleksu gospodarczego lub na ciągłości gospodarczej; 3) jeżeli zobowiązani do odszkodowania są określani na podstawie zasad krajowych – czy zasada krajowa, zgodnie z którą spółka po nabyciu wszystkich akcji spółki uczestniczącej w kartelu naruszającym art. 101 TFUE zlikwidowała rzeczoną spółkę i kontynuowała jej działalność gospodarczą, nie odpowiada za odszkodowanie za szkodę, która została wyrządzona na skutek zachowania zlikwidowanej spółki ograniczającego konkurencję, mimo że uzyskanie odszkodowania od zlikwidowanej spółki byłoby praktycznie niemożliwe lub nadmiernie trudne, narusza wymóg skuteczności prawa Unii? Czy wymóg skuteczności sprzeciwia się wykładni prawa krajowego państwa członkowskiego, zgodnie z którym jako warunek odpowiedzialności za szkodę wymagane jest, aby wskazany rodzaj przekształcenia przedsiębiorstwa nastąpił w sposób sprzeczny z ustawą lub sztucznie w celu obejścia odpowiedzialności za szkodę w prawie konkurencji lub w inny nieuczciwy sposób, lub co najmniej aby spółka w chwili dokonywania przekształcenia przedsiębiorstwa wiedziała o naruszeniu konkurencji lub powinna była wiedzieć?. Sąd odsyłający zmierzał do ustalenia, czy w sytuacji nabycia wszystkich akcji spółek i kontynuacji działalności przez spółki przejmujące mogą one zostać pociągnięte do odpowiedzialności za szkodę spowodowaną przez kartel. Stanowisko TSUE Odnosząc się do pytań Trybunał przypomniał, że kwestia ustalenia tego, który podmiot ma obowiązek naprawienia szkody spowodowanej naruszeniem art. 101 TFUE, została uregulowana bezpośrednio w prawie Unii: z brzmienia art. 101 ust. 1 TFUE wynika, że w celu określenia sprawcy naruszenia ustanowionego w tym postanowieniu zakazu autorzy traktatów postanowili posłużyć się pojęciem „przedsiębiorstwa”. Ponadto z utrwalonego orzecznictwa wynika, że unijne prawo konkurencji dotyczy działalności przedsiębiorstw (Zob. podobnie wyr. z 27.4. 2017 r. w sprawie Akzo Nobel i in./Komisja, C 516/15 P, EU:C:2017:314, pkt 46, podobnie: wyr. z 11.12.2007 r., ETI i in., C 280/06, EU:C:2007:775, pkt 38 i przytoczone tam orzecznictwo; wyr. z 18.12. 2014 r., w sprawie Komisja/Parker Hannifin Manufacturing i Parker-Hannifin, C 434/13 P, EU:C:2014:2456, pkt 39). Trybunał przypomniał, że odpowiedzialność za szkodę wynikającą z naruszenia reguł konkurencji Unii ma charakter osobisty. W związku z tym odpowiedzialność za szkodę spowodowaną tym naruszeniem winno ponieść przedsiębiorstwo, które dopuściło się naruszenia tych reguł. Wskazał, że z powyższych rozważań wynika, że podmiotami zobowiązanymi do naprawienia szkody spowodowanej zakazanymi przez art. 101 TFUE porozumieniami czy też praktykami są przedsiębiorstwa, w nadanym im w tym postanowieniu sensie, które uczestniczyły w tych porozumieniach czy też praktykach. Ponadto pojęcie „przedsiębiorstwa” w rozumieniu art. 101 TFUE obejmuje każdy podmiot prowadzący działalność gospodarczą, niezależnie od statusu prawnego podmiotu oraz sposobu jego finansowania. TSUE wskazał, że pojęcie to w tym kontekście należy rozumieć jako oznaczające jednostkę gospodarczą, nawet jeśli z prawnego punktu widzenia jednostka ta składa się z kilku osób fizycznych lub prawnych (wyr. z 11.12.2007 r. w sprawie ETI i in., C 280/06, EU:C:2007:775, pkt 38; wyr. z 27.4.2017 r. w sprawie Akzo Nobel i in./Komisja, C 516/15 P, EU:C:2017:314, pkt 48). W sytuacji restrukturyzacji przedsiębiorstwa, takiej jak ta rozpatrywana w postępowaniu głównym, w której podmiot, który dopuścił się naruszenia unijnych reguł konkurencji, przestał istnieć, należy przypomnieć, że gdy podmiot, który dopuścił się naruszenia reguł konkurencji, podlega zmianom prawnym lub organizacyjnym, skutkiem tych zmian nie musi wcale być utworzenie nowego przedsiębiorstwa, które jest zwolnione z odpowiedzialności za sprzeczne z regułami konkurencji działania poprzedniego podmiotu, jeżeli te dwa podmioty są z gospodarczego punktu widzenia tożsame. W związku z tym TSUE przyjął, że nie jest więc niezgodne z zasadą odpowiedzialności osobistej przypisanie odpowiedzialności za naruszenie spółce przejmującej spółkę, która dopuściła się naruszenia, w sytuacji gdy ta ostatnia spółka przestała istnieć (Zob. wyr. z 11.12. 2007 r. w sprawie ETI i in., C 280/06, EU:C:2007:775, pkt 42; wyr. z 5.12. 2013 r. w sprawie SNIA/Komisja, C 448/11 P, niepubl., EU:C:2013:801, pkt 22; wyr. 18.12.2014 r. w sprawie Komisja/Parker Hannifin Manufacturing i Parker-Hannifin, C 434/13 P, EU:C:2014:2456, pkt 40; wyr. z 5.12. 2013 r. w sprawie SNIA/Komisja, C 448/11 P, niepubl., EU:C:2013:801, pkt 23). Trybunał wyjaśnił, że do celów efektywnego egzekwowania unijnych reguł konkurencji przypisanie odpowiedzialności za naruszenie tych reguł nabywcy przedsiębiorstwa, które dopuściło się ich naruszenia, może się okazać konieczne, w sytuacji gdy to przedsiębiorstwo przestaje istnieć z powodu tego, że zostało przejęte przez tego nabywcę, który jako przedsiębiorstwo przejmujące jego aktywa i pasywa przejmuje również odpowiedzialność z tytułu naruszenia prawa Unii (wyr. z 5.12. 2013 r. w sprawie SNIA/Komisja, C 448/11 P, niepubl., EU:C:2013:801, pkt 25). Ponadto wskazał, że przysługujące każdemu uprawnienie do żądania naprawienia szkody spowodowanej przez zakazane w art. 101 TFUE porozumienie lub praktykę zapewnia pełną skuteczność tego przepisu, a w szczególności skuteczność (effet utile) zakazu ustanowionego w art. 101 ust. 1 TFUE. To uprawnienie wzmacnia operacyjny charakter norm prawa Unii w dziedzinie konkurencji i ma charakter zniechęcający do porozumień lub praktyk – często ukrywanych – mogących ograniczyć lub zakłócić konkurencję, przyczyniając się tym samym do zachowania skutecznej konkurencji w Unii (wyr. z 5.6.2014 r. w sprawie Kone i in., C 557/12, EU:C:2014:1317, pkt 23). Biorąc pod uwagę powyższe Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej orzekł, że art. 101 TFUE należy interpretować w taki sposób, że w sytuacji takiej jak ta rozpatrywana w postępowaniu głównym, w której wszystkie akcje spółek, które uczestniczyły w zakazanym na mocy tego artykułu kartelu, zostały nabyte przez inne przedsiębiorstwa, które rozwiązały spółki, których akcje nabyły, i kontynuowały ich działalność gospodarczą, owe spółki przejmujące mogą zostać pociągnięte do odpowiedzialności za spowodowaną przez kartel szkodę. Trybunał w wyroku w sprawie C-724/17 wypowiedział się na temat zakresu podmiotowego odpowiedzialności za kartele. Wydany wyrok ma kluczowe znaczenie z punktu widzenia dochodzenia odszkodowania z tytułu naruszenia reguł konkurencji (tzw. prywatnoprawne dochodzenie naruszeń prawa konkurencji). Jak podniósł rzecznik generalny, powództwa o odszkodowanie z tytułu naruszenia reguł konkurencji UE stanowią integralną część systemu służącego egzekwowaniu tych reguł, który ma na celu zwalczanie działań sprzecznych z regułami konkurencji zapobieganie ich ponownemu prowadzeniu. Trybunał opowiedział się za możliwością pociągnięcia do odpowiedzialności za porozumienie ograniczające konkurencję także podmiotu, który nie brał udziału w naruszeniu, ale po nabyciu wszystkich akcji przedsiębiorcy będącego stroną kartelu oraz jego prawnej likwidacji kontynuował działalność gospodarczą tego podmiotu. Jak wynika z orzeczenia TSUE jeśli odpowiedzialne za szkodę spowodowaną naruszeniem unijnych reguł konkurencji przedsiębiorstwa mogłyby unikać sankcji tylko przez zmianę tożsamości w drodze restrukturyzacji, zbycia lub innych zmian prawnych czy organizacyjnych, zagrożony byłby zarówno zamierzony przez ten system cel, jak i skuteczność (effet utile) tych reguł. Z wydanego wyroku wynika zatem, że podmioty (spółki) jako nabywcy udziałów (akcji) podmiotów uczestniczących w zakazanym kartelu mogą odpowiadać na naruszenia prawa konkurencji. Jednak pociągnięcie ich do odpowiedzialności wymaga – po pierwsze – nabycia wszystkich akcji (udziałów) spółek uczestniczących w zakazanym kartelu, oraz przejęcia działalności gospodarczej prowadzonej przez poszczególne spółki. Jak uznał TSUE w tych okolicznościach należy uznać, że następcy spółek uczestniczących w kartelu przejęły odpowiedzialność tych spółek z tytułu szkody spowodowanej rozpatrywanym kartelem, a to ze względu na fakt, że zapewniły one jako osoby prawne ciągłość gospodarczą tych spółek. Niezależnie od stanowiska TSUE i znaczenia komentowanego orzeczenia należy wskazać, że w prawie polskim przy dochodzeniu odszkodowania za naruszenie reguł konkurencji przyjecie odpowiedzialności następcy może być utrudnione z uwagi na przyjętą w polskim orzecznictwie koncepcję single econmic unit. Doktryna jednego organizmu gospodarczego w ramach odpowiedzialności antymonopolowej pozwalała na zawężania odpowiedzialności, a nie jak przyjął TSUE – na jej rozszerzenie. Wyrok TSUE z 14.3.2019 r., C-724/17
Wyrok TSUE z 14.3.2019 r. w sprawie C-724/17 dotyczył podmiotowej odpowiedzialności za kartele. Orzeczenie to ma istotne znaczenie dla dochodzenia odszkodowań z tytułu naruszeń prawa konkurencji. Pomimo stanowiska TSUE, w polskim prawie koncepcja single economic unit może utrudniać przyjęcie odpowiedzialności następcy za naruszenia prawa konkurencji.