Czy można dokonać tzw. potrącenia ewentualnego w postępowaniu upadłościowym i jakie to wywołuje skutki?

Sąd Najwyższy w uchwale z 25.7.2019 r. rozstrzygnął sporny problem dotyczący potrącenia w postępowaniu upadłościowym. Artykuł analizuje kwestie związane z art. 96 PrUpadNapr12 i konsekwencje związane z dokonywaniem potrąceń oraz zgłaszaniem wierzytelności wobec upadłego. Autor omawia także stanowisko SN w kontekście kognicji sędziego-komisarza i skutków potrącenia na listach wierzytelności.

Tematyka: Sąd Najwyższy, potrącenie, postępowanie upadłościowe, art. 96 PrUpadNapr12, wierzytelność, sędzia-komisarz, lista wierzytelności, kognicja, skutki potrącenia

Sąd Najwyższy w uchwale z 25.7.2019 r. w sprawie (III CZP 18/19) orzekł, że „wierzytelność podlega wpisowi
na listę wierzytelności w zgłoszonej wysokości, także wtedy gdy wierzyciel kwestionując wzajemną
wierzytelność upadłego zgłosił zarzut ewentualny, że chce skorzystać z prawa potrącenia”.
Powyższa uchwała zapadła w odpowiedzi na sformułowane przez warszawski sąd upadłościowy zagadnienie prawne
o następującej treści:
„1. Czy oświadczenie wierzyciela w trybie art. 9 6 ustawy z 28.2.2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze (t.j: Dz.U.
z 2012 r. poz. 1112), dalej jako: PrUpadNapr12) może mieć charakter warunkowy?
2. W przypadku pozytywnej odpowiedzi co do pkt 1. - czy dopuszczalne jest w postępowaniu wywołanym sprzeciwem
w postępowaniu upadłościowym, ustalanie istnienia wzajemnej wierzytelności upadłego wobec wierzyciela i jej
wysokości?”.

Dlaczego stosowanie art. 96 PrUpadNapr12 jest problematyczne?
Wątpliwości powzięte przez sąd występujący z zagadnieniem prawnym ogniskują się wokół stosowania art. 96
PrUpadNapr12 regulującego możliwość skorzystania przez wierzyciela z zarzutu potrącenia. Przepis ten brzmi
następująco: „wierzyciel, który chce skorzystać z prawa potrącenia, składa o tym oświadczenie nie później niż przy
zgłoszeniu wierzytelności”. Innymi słowy, jeśli nasz kontrahent upada, a łączą nas wzajemne relacje
zobowiązaniowe, to rozliczenia w formie potrącenia możemy dokonać tylko raz, tj. w ramach zgłoszenia
wierzytelności. Po dokonaniu zgłoszenia wierzytelności droga do ewentualnych dalszych potrąceń zostaje zamknięta.
Jak to wygląda w praktyce?
W praktyce więc wierzyciele stawali przed problemem w jakiej wysokości zgłosić przysługująca im bezsporną
wierzytelność względem upadłego, tak by na przyszłość zabezpieczyć się przed ewentualnymi (na chwilę
dokonywani zgłoszenia – spornymi) roszczeniami, które mógłby ponieść przeciwko nim syndyk masy upadłości.
Problem polega na tym, że – gdyby nie upadłość – wierzyciel na zasadach ogólnych mógłby dochodzić swoich praw,
a gdyby dłużnik podniósł przeciwko niemu roszczenie, wówczas mógłby w każdym momencie dokonać potrącenia
(zamiast zapłaty) i w ten sposób wygasić dług swój i wierzyciela. W upadłości zaś raz dokonane zgłoszenie zamyka
drogę wierzycielowi do możliwości dokonania potrącenia. W praktyce więc wierzyciele dokonywali zgłoszenia
wierzytelności, a dodatkowo z tzw. ostrożności procesowej składali oświadczenie o potrąceniu z wierzytelnościami,
które ewentualnie może mieć względem nich upadły, a których to roszczeń mógłby dochodzić syndyk. Powstawał
więc problem, w jakiej wysokości syndyk powinien umieścić na liście wierzytelność wierzyciela dokonującego
„ostrożnościowego” potrącenia – czy w pełnej zgłoszonej kwocie, czy też w kwocie pomniejszonej o wartość
wierzytelności objętej tymże potrąceniem.
Jaki sposób postępowania wskazał SN?
Sąd Najwyższy rozstrzygając powyższe zagadnienie prawne, wskazał, że należy na liście wierzytelności umieścić
wierzytelność w pełnej wysokości, nie pomniejszając jej o przedstawioną do potrącenia sporną (ewentualną)
wierzytelność upadłego, dopóki nie zostanie ona ustalona we właściwym trybie. SN w ustnych motywach
rozstrzygnięcia wskazał na prawidłowy modus operandi w tego typu sytuacjach. Wyjaśniono, że wierzyciel, powinien
wpierw złożyć syndykowi oświadczenie o potrąceniu, które nie wywoła skutku materialnoprawnego dopóki nie
zostanie rozstrzygnięta zasadność wierzytelności wzajemnej upadłego. Następnie powołując się na złożenie ww.
oświadczenia, wierzyciel winien zgłosić wraz ze zgłoszeniem wierzytelności zarzut ewentualny potrącenia,
dochowując w ten sposób terminu z art. 96 PrUpadNapr12. Sędzia-komisarz ustanowiony w danym postępowaniu –
rozstrzygając sprzeciw od listy wierzytelności – powinien uznać zgłoszoną wierzytelność w pełnej wysokości, jak
gdyby do potrącenia nie doszło, przedstawiając jednak stanowisko co do zasadności zarzutu i wskazując
jednocześnie w ramach uwag, że zarzut potrącenia został złożony na wypadek uznania wierzytelności upadłego za
zasadną.
Czy zakres kognicji sędziego-komisarza jest ograniczony?
SN podkreślił również, że kognicja sędziego-komisarza jest ograniczona. Wbrew istocie postępowania
upadłościowego byłoby jej rozszerzenie do rozmiarów postępowania rozpoznawczego, czyli w tym przypadku
umożliwieniu sędziemu-komisarzowi dokonania pełnej analizy zasadności nie tylko wierzytelności wierzyciela, ale

i wzajemnej wierzytelności upadłego, która przecież powinna być dochodzona w odrębnym trybie. Z tych względów
sędzia-komisarz w ramach rozstrzygania sporów dotyczących listy wierzytelności nie ustala, czy należności upadłego
istnieją.
Jakie skutki wywoła potrącenie?
Uchwałę należy uznać za rozsądną, a przede wszystkim praktyczną. Wprawdzie SN nie wskazał, w jaki sposób
należy na późniejszym etapie uwzględnić na liście wierzytelności skutek potrącenia (już po sprecyzowaniu
wierzytelności upadłego). Niemniej, wydaje się, że – w przypadku ustalenia we właściwym trybie (czyli co do zasady
w procesie cywilnym), że wierzytelność upadłego istnieje – właściwym postępowaniem będzie wykreślenie
wierzytelności z listy o wartość w jakiej umorzyła się wskutek dokonanego w przeszłości potrącenia. Podstawę
prawną wykreślenia w takim wypadku znajdziemy w art. 261 PrUpadNapr12, zgodnie z którym sędzia-komisarz może
z urzędu dokonać zmian na liście wierzytelności w razie stwierdzenia, że na liście umieszczono wierzytelności, które
w całości lub części nie istnieją.
III CZP 18/19

Sąd Najwyższy wskazał na konieczność umieszczania wierzytelności w pełnej wysokości na listach wierzytelności, nawet jeśli występuje zarzut potrącenia. Wprowadza to praktyczne rozwiązanie dla wierzycieli, choć SN nie precyzuje dalszych kroków w przypadku ustalenia istnienia wierzytelności upadłego. Uchwała III CZP 18/19 stanowi istotną interpretację prawa w zakresie postępowania upadłościowego.