Producent ponosi odpowiedzialność za dystrybutorów
Przedsiębiorstwo dominujące ponosi odpowiedzialność za działania podjęte przez dystrybutorów należących do sieci dystrybucyjnej jego produktów lub usług, jeżeli nie działają oni niezależnie, ale zgodnie z wytycznymi tego przedsiębiorstwa. Sprór pomiędzy Unilever Italia Mkt. Operations Srl a włoskim Organem ochrony konkurencji i rynku dotyczył kary grzywny ponad 60 mln euro, nałożonej na tę spółkę za nadużycie pozycji dominującej na włoskim rynku dystrybucji lodów paczkowanych. TSUE w wyroku z 19.1.2023 r. omówił istotne kwestie dotyczące odpowiedzialności przedsiębiorstwa dominującego za zachowania dystrybutorów oraz potencjalnego naruszenia art. 102 TFUE przez stosowanie klauzul wyłączności w umowach dystrybucyjnych.
Tematyka: przedsiębiorstwo dominujące, dystrybutorzy, odpowiedzialność, Unilever, TSUE, klauzule wyłączności, art. 102 TFUE, nadużycie pozycji dominującej, konkurencja, kara grzywny, rynek dystrybucji, Unilever Italia Mkt. Operations Srl, Organ ochrony konkurencji i rynku, wyrok TSUE z 19.1.2023 r.
Przedsiębiorstwo dominujące ponosi odpowiedzialność za działania podjęte przez dystrybutorów należących do sieci dystrybucyjnej jego produktów lub usług, jeżeli nie działają oni niezależnie, ale zgodnie z wytycznymi tego przedsiębiorstwa. Sprór pomiędzy Unilever Italia Mkt. Operations Srl a włoskim Organem ochrony konkurencji i rynku dotyczył kary grzywny ponad 60 mln euro, nałożonej na tę spółkę za nadużycie pozycji dominującej na włoskim rynku dystrybucji lodów paczkowanych. TSUE w wyroku z 19.1.2023 r. omówił istotne kwestie dotyczące odpowiedzialności przedsiębiorstwa dominującego za zachowania dystrybutorów oraz potencjalnego naruszenia art. 102 TFUE przez stosowanie klauzul wyłączności w umowach dystrybucyjnych.
Przedsiębiorstwo dominujące ponosi odpowiedzialność za działania podjęte przez dystrybutorów należących do sieci dystrybucyjnej jego produktów lub usług, jeżeli nie działają oni niezależnie, ale zgodnie z wytycznymi tego przedsiębiorstwa. W przypadku występowania w umowach dystrybucyjnych klauzul wyłączności krajowy organ ochrony konkurencji jest zobowiązany do dokonania oceny ich rzeczywistej zdolności wykluczającej, uwzględniając dowody przedstawione przez przedsiębiorstwo dominujące. Stan faktyczny Spór pomiędzy Unilever Italia Mkt. Operations Srl (dalej: Unilever) a włoskim Organem ochrony konkurencji i rynku (dalej: AGCM) dotyczył kary grzywny ponad 60 mln euro, nałożonej na tę spółkę za nadużycie pozycji dominującej na włoskim rynku dystrybucji lodów paczkowanych. AGCM uznał, że Unilever nadużył swej pozycji dominującej, naruszając art. 102 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (Dz.Urz. UE C z 2016 r. Nr 202, s. 47; dalej: TFUE). We wniosku prejudycjalnym podniesiono szczególnie dwa aspekty. Po pierwsze, mimo że nadużycia nie zostały faktycznie popełnione przez Unilever, lecz przez jej dystrybutorów, AGCM uznał, iż działania te należy przypisać wyłącznie Unileverowi, ponieważ to ta spółka wraz z dystrybutorami tworzyła jeden podmiot gospodarczy. Unilever wywierała bowiem pewien wpływ na politykę handlową dystrybutorów, wobec czego ci ostatni, narzucając podmiotom prowadzącym punkty sprzedaży klauzule wyłączności, nie działali w sposób niezależny. Po drugie, AGCM stwierdził, że z uwagi na szczególne cechy ww. rynku, a w szczególności niewielką dostępną powierzchnię w punktach sprzedaży, a także decydującą rolę, jaką w wyborach konsumentów odgrywa w tych punktach sprzedaży zakres oferty, zachowanie Unilever uniemożliwiło lub przynajmniej ograniczyło możliwość konkurowania podmiotom gospodarczym pozacenowo, w oparciu o zalety swoich produktów. Przypisanie producentowi działań dystrybutorów Na przedsiębiorstwie zajmującym pozycję dominującą w rozumieniu art. 102 TFUE ciąży szczególna odpowiedzialność za to, aby swym zachowaniem nie naruszało ono skutecznej i niezakłóconej konkurencji na rynku wewnętrznym (wyrok TSUE z 6.9.2017 r., Intel/Komisja, C-413/14 P, pkt 135, ). Rzecznik generalny stwierdził w pkt. 48 opinii, że taki obowiązek ma na celu zapobieżenie nie tylko naruszeniom konkurencji, spowodowanym bezpośrednio zachowaniem przedsiębiorstwa zajmującego pozycję dominującą, lecz także naruszeniom spowodowanym zachowaniami, których wprowadzenie w życie zostało powierzone przez to przedsiębiorstwo niezależnym podmiotom prawnym, zobowiązanym do wykonywania jego instrukcji. Zatem gdy zachowanie zarzucane przedsiębiorstwu zajmującemu pozycję dominującą jest faktycznie wprowadzane w życie przez pośrednika należącego do sieci dystrybucyjnej, zachowanie to można przypisać temu przedsiębiorstwu, gdy okaże się, że zostało ono przyjęte zgodnie z konkretnymi instrukcjami, których udzieliło. Odbywa się to bowiem w ramach realizacji polityki ustalonej jednostronnie przez to przedsiębiorstwo, do której dystrybutorzy byli zobowiązani się stosować. Zdaniem TSUE w takiej sytuacji dystrybutorów, a w konsekwencji sieć dystrybucyjną, którą tworzą wraz z tym przedsiębiorstwem, należy po prostu uznać za instrument terytorialnego oddziaływania polityki handlowej tego przedsiębiorstwa, i z tego względu za instrument, za pomocą którego doszło do wprowadzenia w życie praktyki wykluczającej. Jest tak w szczególności wtedy, gdy takie zachowanie przybiera formę standardowych umów, sporządzonych w całości przez producenta zajmującego pozycję dominującą i zawierających klauzule wyłączności na rzecz jego produktów, które to umowy dystrybutorzy tego producenta są zobowiązani podpisywać z podmiotami prowadzącymi punkty sprzedaży. Nie mają wówczas możliwości ich zmiany, chyba że za wyraźną zgodą tego producenta. Klauzule wyłączności Trybunał podkreślił, że nadużycie pozycji dominującej może być w szczególności stwierdzone, gdy zarzucane zachowanie wywołało skutki w postaci wykluczenia wobec konkurentów równie skutecznych jak podmiot, który dopuścił się tego zachowania, pod względem struktury kosztów, potencjału innowacyjnego lub jakości, lub też gdy wspomniane zachowanie opierało się na wykorzystaniu środków innych niż te wchodzące w zakres „normalnej” konkurencji, czyli pozacenowej (wyrok TSUE z 12.5.2022 r., Servizio Elettrico Nazionale i in., C-377/20, pkt 69, 71, 75, 76, ). Trybunał stwierdził, że do organów ochrony konkurencji należy wykazanie, że dane zachowanie ma charakter nadużycia, w świetle wszystkich istotnych okoliczności faktycznych towarzyszących danemu zachowaniu. TSUE uznał już, że klauzule, na mocy których kontrahenci zobowiązali się do zaopatrywania się celem pokrycia całości lub znacznej części swojego zapotrzebowania u przedsiębiorstwa zajmującego pozycję dominującą, nawet jeśli nie towarzyszą im rabaty, stanowią ze swej natury nadużywanie pozycji dominującej, i że to samo dotyczy rabatów lojalnościowych przyznawanych przez takie przedsiębiorstwo (wyrok TSUE z 13.2.1979 r., 85/76, Hoffmann- La Roche/Komisja, pkt 89, ). Jednakże w wyroku TSUE z 6.9.2017 r., Intel/Komisja, C-413/14 P, pkt 138, , uściślono to orzecznictwo, w wypadku gdy dane przedsiębiorstwo zajmujące pozycję dominującą w toku postępowania administracyjnego podnosi dowody na poparcie swoich twierdzeń, że jego zachowanie nie miało zdolności do ograniczenia konkurencji. Trybunał wskazał, że w takiej sytuacji organ ochrony konkurencji jest zobowiązany do zbadania z jednej strony wagi pozycji dominującej przedsiębiorstwa na rynku właściwym, a z drugiej strony - stopnia objęcia rynku kwestionowaną praktyką, jak również warunków i sposobów przyznawania analizowanych rabatów, okresu ich ważności i ich wysokości. Ponadto ten organ ma także obowiązek przeprowadzenia oceny ewentualnego istnienia strategii, mającej na celu wykluczenie z rynku konkurentów, przynajmniej równie skutecznych jak przedsiębiorstwo zajmujące pozycję dominującą (wyrok Intel/Komisja, pkt 139). W każdym wypadku przedstawienie w toku postępowania dowodów mogących wykazać brak zdolności wywołania skutków ograniczających konkurencję, zdaniem TSUE, powoduje po stronie tego organu ochrony konkurencji obowiązek ich zbadania. Trybunał orzekł, że art. 102 TFUE należy interpretować w ten sposób, iż w przypadku istnienia klauzul wyłączności, zawartych w umowach dystrybucyjnych, w celu stwierdzenia nadużycia pozycji dominującej organ ochrony konkurencji jest zobowiązany do ustalenia, że te klauzule mają zdolność do ograniczenia konkurencji, w świetle wszystkich istotnych okoliczności i z uwzględnieniem w szczególności analiz ekonomicznych przedstawionych w danym przypadku przez przedsiębiorstwo zajmujące pozycję dominującą, co do braku zdolności rozpatrywanych zachowań do wykluczenia z rynku równie skutecznych konkurentów jak to przedsiębiorstwo. Zastosowanie testu równie skutecznego konkurenta ma charakter fakultatywny. Jednakże jeżeli wyniki takiego testu zostaną przedstawione przez zainteresowane przedsiębiorstwo w toku postępowania administracyjnego, organ ochrony konkurencji jest zobowiązany zbadać jego moc dowodową. Komentarz Omawiany wyrok jest bardzo ważny dla polskich przedsiębiorców. Trybunał odniósł się w nim do dwóch zagadnień. Warto podkreślić, że odnosząc się do pierwszego z nich, dotyczącego odpowiedzialności przedsiębiorstwa dominującego za działania przedsiębiorstw powiązanych z nim umowami dystrybucyjnymi, TSUE nie analizował tego zagadnienia w klasyczny sposób, a mianowicie z punktu widzenia definicji pojęcia „przedsiębiorstwa” czy doktryny jednolitego podmiotu gospodarczego, ale dotknął samej istoty tej problematyki. Trybunał uznał bowiem możliwość przypisania przedsiębiorstwu zajmującemu pozycję dominującą zachowania dystrybutorów należących do sieci dystrybucyjnej jego produktów lub usług. Zdaniem TSUE nie jest to uzależnione ani od wykazania, że odnośni dystrybutorzy również należą do tego przedsiębiorstwa w rozumieniu art. 102 TFUE, ani nawet od istnienia „hierarchicznego” związku wynikającego z systematycznej i stałej wielości wytycznych kierowanych do tych dystrybutorów, które mogą mieć wpływ na decyzje w zakresie zarządzania, jakie podejmują oni w swojej działalności. Wyjaśnienie tej kwestii przez TSUE ma fundamentalne znaczenie praktyczne, ponieważ korzystanie przez dominujące przedsiębiorstwa z franchisingu, outsourcingu czy subcontractingu co do zasady powodowało uniknięcie stosowania art. 102 TFUE. Jeszcze szerzej TSUE wyjaśnił drugie zagadnienie przedstawione we wniosku prejudycjalnym, a mianowicie możliwość uznania przez organ ochrony konkurencji, że praktyka polegająca na stosowaniu klauzul wyłączności w umowach dystrybucyjnych ze swej natury może ograniczać konkurencję w rozumieniu art. 102 TFUE. Trybunał sprecyzował swoje wcześniejsze stanowisko przedstawione m.in. w sprawie Intel/Komisja i uznał, że o ile klauzule wyłączności budzą ze względu na swój charakter uzasadnione obawy w zakresie konkurencji, o tyle ich zdolność do wykluczenia konkurentów nie jest automatyczna. Trybunał stwierdził, że po pierwsze, gdy organ ochrony konkurencji podejrzewa, że przedsiębiorstwo naruszyło art. 102 TFUE poprzez stosowanie klauzul wyłączności, a to przedsiębiorstwo kwestionuje w toku postępowania konkretną zdolność tych klauzul do wykluczenia z rynku równie skutecznych konkurentów, przedstawiając na tę okoliczność dowody, organ musi upewnić się na etapie kwalifikacji naruszenia, że te klauzule miały w okolicznościach danej sprawy rzeczywistą zdolność do wykluczenia z rynku tych konkurentów. Po drugie, ten organ jest również zobowiązany ocenić w konkretny sposób zdolność tych klauzul do ograniczenia konkurencji, jeżeli w toku postępowania administracyjnego podejrzewane przedsiębiorstwo, nie kwestionując formalnie, że jego zachowanie miało zdolność do ograniczenia konkurencji, utrzymuje, że jego zachowanie jest uzasadnione. Ponadto TSUE stwierdził, że w omawianej sytuacji nie jest konieczne stosowanie testu „równie skutecznego konkurenta” ( as efficient competitor test). Wyrok TSUE z 19.1.2023 r., Unilever Italia Mkt. Operations, C-680/20,
Wyrok TSUE z 19.1.2023 r. dotyczący Unilever Italia Mkt. Operations Srl podkreśla istotne zagadnienia związane z odpowiedzialnością przedsiębiorstw dominujących za działania dystrybutorów oraz oceną klauzul wyłączności w kontekście naruszenia art. 102 TFUE. Jest to istotne orzeczenie o znaczeniu praktycznym dla przedsiębiorców, wprowadzające klarowność w kwestiach związanych z konkurencją na rynku wewnętrznym.