Wygaśnięcie hipoteki ustanowionej na mieniu osoby trzeciej po umorzeniu zobowiązania - postępowanie upadłościowe

Hipoteka ustanawiana na nieruchomości jest uznawana za jedno z najbardziej skutecznych zabezpieczeń kredytów czy pożyczek. Uchwała Sądu Najwyższego z 4.4.2023 r., II CZP 11/22, wskazała, że wygasa zabezpieczenie hipoteczne na skutek umorzenia zobowiązań zabezpieczonych hipoteką na majątku osoby trzeciej, co budzi kontrowersje w środowisku prawniczym.

Tematyka: hipoteka, wygaśnięcie hipoteki, umorzenie zobowiązań, postępowanie upadłościowe, Sąd Najwyższy

Hipoteka ustanawiana na nieruchomości jest uznawana za jedno z najbardziej skutecznych zabezpieczeń
kredytów czy pożyczek, tak jak swego czasu frank szwajcarski uznawany był za najstabilniejszą walutę
świata. Tą koncepcją zachwiała jednak Uchwała Sądu Najwyższego z 4.4.2023 r., II CZP 11/22, w której
wskazano, iż na skutek umorzenia zobowiązań, które zostały zabezpieczone hipoteką na majątku osoby
trzeciej, wygasa zabezpieczenie hipoteczne. Treść orzeczenia wzbudza niemałe kontrowersje w środowisku
prawniczym.
SN w Izbie Cywilnej na posiedzeniu niejawnym 4.4.2023 r. w sprawie z powództwa G.K. przeciwko Bank S.A. w W.
o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym na skutek przedstawienia przez SN do
rozstrzygnięcia powiększonemu składowi zagadnienia prawnego zmierzył się z następującą wątpliwością:
„Czy umorzenie na podstawie przepisu art. 369 ust. 2 ustawy z 28.2.2003 r. Prawo upadłościowe (t.j. Dz.U. z 2022 r.
poz. 1520; dalej: PrUpad) w brzmieniu sprzed 1.1.2016 r., wierzytelności przysługującej kredytodawcy względem
kredytobiorcy, zabezpieczonej hipoteką ustanowioną na nieruchomości stanowiącej własność osoby trzeciej, skutkuje
względem dłużnika hipotecznego, będącego jednocześnie stroną czynności bankowej ustanowienia hipoteki,
wygaśnięciem zabezpieczonej tą hipoteką wierzytelności, pociągającym za sobą wygaśnięciem hipoteki
w rozumieniu przepisu art. 94 ustawy z 6.7.1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 146)?”.
Zdaniem SN umorzenie wierzytelności na podstawie art. 369 ust. 2 PrUpad w brzmieniu obowiązującym przed
1.1.2016 r. skutkuje wygaśnięciem hipoteki na nieruchomości stanowiącej własność osoby trzeciej,
ustanowionej na zabezpieczenie tej wierzytelności.
Upadłość konsumencka a upadek hipoteki na nieruchomości osoby trzeciej
Jak pokazują statystyki, upadłość konsumencka jest coraz bardziej popularną instytucją, a dodatkowo w marcu 2023
r. po raz pierwszy w historii sądy w Polsce wydały ponad dwa tysiące postanowień o ogłoszeniu upadłości osób
fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej. Rekordowy był także ostatni kwartał, w ciągu którego
upadłość konsumencką ogłosiło znacznie ponad pięć tysięcy osób fizycznych. Jako że nadrzędnym celem upadłości
konsumenckiej jest oddłużenie osoby fizycznej, rodzi to pytanie o dalszy skutek zabezpieczeń hipotecznych
ustanawianych na majątku osób trzecich. Wątpliwości powstają także w zakresie powstania pola do ewentualnych
nadużyć po stronie dłużników, które dalszą atrakcyjność zabezpieczenia hipotecznego mogą ograniczyć jedynie do
hipoteki ustanawianej na majątku dłużnika. Problem dla wierzyciela może powstać natomiast w przypadkach,
w których nieruchomość zmieni właściciela już po ustanowieniu zabezpieczenia.
Stan prawny
Wobec braku uzasadnienia uchwały SN trudno na tę chwilę wyrokować, na ile w sprawie znaczenie miał fakt, iż
uchwała została wydana w oparciu o restrykcyjne przesłanki umorzenia zobowiązań, kiedy to możliwe było
oddłużenie tylko w wyjątkowych sytuacjach. Do czasu publikacji uzasadnienia wydaje się, że jest to jedyny pozytywny
aspekt dla wierzycieli, płynący z treści uchwały SN. Oparcie rozstrzygnięcia o koncepcję akcesoryjności
zabezpieczenia hipotecznego oraz popularny w ostatnim okresie trend wsparcia osób zadłużonych wydają się ze
wszech miar słuszne. Docelowo mogą jednak na tyle skomplikować dotychczasowe podejście wierzycieli do tej
instytucji, że będą skutkować koniecznością modyfikacji panujących reguł.
Podsumowanie
Ustanowienie hipoteki do tej pory dawało gwarancję spłaty zabezpieczonej wierzytelności, nawet w przypadku jej
przedawnienia. Po powoływanej uchwale SN ta sytuacja może się zmienić. Oczywiście nie należy spodziewać się
rewolucji na miarę wycofania Bankowego Tytułu Egzekucyjnego, ale na ile konieczna będzie modyfikacja przy
dokonywaniu zabezpieczeń, pokaże praktyka.
Uchwała SN z 4.4.2023 r., III CZP 11/22

Ustanowienie hipoteki do tej pory dawało gwarancję spłaty zabezpieczonej wierzytelności, nawet po przedawnieniu. Po uchwale SN ta sytuacja może ulec zmianie, co może wymagać modyfikacji przy dokonywaniu zabezpieczeń hipotecznych. Konieczność ta pozostaje jednak do oceny praktyki.