Pozorowanie prowadzenia działalności gospodarczej w celu uzyskania świadczeń

Zgodnie z ustawą o systemie ubezpieczeń społecznych osoby prowadzące działalność gospodarczą podlegają obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu, rentowym, wypadkowemu i chorobowemu. Organ rentowy ma prawo kontrolować faktyczne prowadzenie działalności gospodarczej oraz podejmować decyzje o niepodleganiu ubezpieczeniom społecznym w przypadku braku podstaw do objęcia ubezpieczeniem. Rozpoczęcie działalności gospodarczej powinno być konsekwentne i zorganizowane, a celem powinien być zarobek wystarczający na pokrycie kosztów i utrzymanie przedsiębiorcy. Istotne jest faktyczne wykonywanie działalności gospodarczej zgodnie z założeniami organizacyjnymi i ekonomicznymi.

Tematyka: ubezpieczenia społeczne, prowadzenie działalności gospodarczej, organ rentowy, fikcyjność działalności, zarobkowy charakter działalności, zorganizowana działalność, cel działalności gospodarczej

Zgodnie z art. 6 ust. 1 pkt 5, art. 11 ust. 2 i art. 12 ust. 1 ustawy z 13.10.1998 r. o systemie ubezpieczeń
społecznych (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 497; dalej: SysUbSpołU) osoby fizyczne, które na obszarze
Rzeczypospolitej Polskiej są osobami prowadzącymi pozarolniczą działalność oraz są osobami z nimi
współpracującymi obowiązkowo podlegają ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym oraz ubezpieczeniu
wypadkowemu, zaś na wniosek - również ubezpieczeniu chorobowemu.
Kompetencje kontrolne organu rentowego
Obowiązek podlegania ubezpieczeniom trwa od dnia rozpoczęcia wykonywania działalności do dnia zaprzestania jej
wykonywania, z wyłączeniem okresu, na który wykonywanie działalności zostało zawieszone na podstawie art. 36aa
SysUbSpołU oraz przepisów ustawy z 6.3.2018 r. - Prawo przedsiębiorców (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 236; dalej:
PrPrzed). Natomiast objęcie dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym i ustanie tego ubezpieczenia następuje od
dnia wskazanego we wniosku o objęcie ubezpieczeniem i o wyłączenie z tego ubezpieczenia, nie wcześniej jednak
niż od dnia złożenia wniosku tej treści. Choć określenie czasowych granic podlegania obowiązkowym
ubezpieczeniom społecznym zostało dokonane w sposób formalny, to samo uzyskanie wpisu do CEiDG nie
przesądza, że dana osoba prowadzi działalność gospodarczą i z tego tytułu podlega ubezpieczeniom
społecznym. Podstawą powstania obowiązku ubezpieczenia społecznego z mocy art. 6 ust. 1 pkt 5
SysUbSpołU jest bowiem faktyczne wykonywanie działalności gospodarczej, czyli rzeczywiste podjęcie
i prowadzenie działalności zarobkowej, wykonywanej w sposób zorganizowany i ciągły (zob. postanowienie
SN z 11.10.2023 r., III USK 73/23,
; postanowienie SN z 18.4.2023 r., I USK 108/22,
; postanowienie
SN z 14.12.2022 r., III USK 52/22,
; wyrok SN z 6.12.2022 r., III USKP 53/22,
; wyrok SN z 21.4.2021
r., II USKP 43/21,
). W konsekwencji organowi rentowemu przysługuje prawo do weryfikowania działalności
gospodarczej z punktu widzenia rzeczywistego jej prowadzenia, w szczególności w sytuacji istotnej dysproporcji
wynikającej z jednej strony z niskich przychodów i kwoty odprowadzanych składek, z drugiej zaś znaczącej
wysokości pobranych świadczeń (zob. postanowienie SN z 6.9.2023 r., I USK 317/22,
; wyrok SN z 27.1.2021
r., II USKP 5/21,
). To samo dotyczy sytuacji pobierania przez wiele miesięcy (z krótkimi przerwami)
krótkoterminowych świadczeń z ubezpieczenia chorobowego przy wątpliwościach organu rentowego co do
rzeczywistego prowadzenia przez ubezpieczonego działalności gospodarczej (zob. wyrok SN z 17.7.2019 r., I UK
132/18,
).
Organ rentowy może wydać decyzję o niepodleganiu ubezpieczeniom społecznym, jeżeli po analizie zgłoszenia
stwierdzi brak podstaw do objęcia osoby zgłoszonej ubezpieczeniem społecznym (zob. postanowienie SN
z 13.5.2021 r., III USK 139/21,
; postanowienie SN z 6.5.2021 r., III USK 109/21,
). W przypadku
działalności gospodarczej stwierdzenie nieistnienia tytułu ubezpieczeń społecznych wiązać się może z pierwotną lub
wtórną fikcyjnością rozpoczęcia lub wykonywania działalności gospodarczej w rozumieniu art. 3 PrPrzed. Fikcyjność
pierwotna występuje wtedy, gdy działania rzekomego przedsiębiorcy ograniczają się jedynie do czynności
zalegalizowania działalności gospodarczej, bez faktycznego jej uruchomienia i zamiaru prowadzenia, w praktyce nie
dochodzi więc do rozpoczęcia wykonywania działalności gospodarczej w rozumieniu art. 13 pkt 4 SysUbSpołU.
Częściej występuje jednak zjawisko fikcyjności wtórnej polegającej na pozorowaniu prowadzenia działalności
gospodarczej wyłącznie w celu uzyskania świadczeń z ubezpieczeń społecznych (zob. wyrok SN z 17.5.2023 r.,
I USKP 55/22,
).
Zorganizowana działalność zarobkowa
Obowiązująca w prawie polskim swoboda działalności gospodarczej nie jest równoznaczna z jej dowolnością,
działalność ta podlega regulacji, co oznacza, że nie wystarcza subiektywne przekonanie i własna kwalifikacja
kształtowanej sytuacji jako działalności gospodarczej (zob. postanowienie SN z 14.9.2022 r., III USK 560/21,
). Zgodnie z art. 3 PrPrzed działalnością gospodarczą jest zorganizowana działalność zarobkowa,
wykonywana we własnym imieniu i w sposób ciągły (zob. wyrok SN z 23.8.2022 r., II USKP 201/21,
).
Prowadzenie działalności gospodarczej polega na stworzeniu odpowiednich warunków do jej wykonywania,
składaniu ofert, oczekiwaniu na zamówienie, jak i na faktycznym wykonywaniu zleconej pracy (zob. wyrok SN
z 27.1.2021 r., II USKP 5/21,
). Osoba prowadząca pozarolniczą działalność podejmuje w jej ramach szereg
działań, także tych, które nie są związane bezpośrednio z wykonaniem dzieła lub świadczeniem usługi,
a niewątpliwie mają ścisły związek z prowadzeniem takiej działalności np. comiesięczne rozliczenie z ZUS i urzędem
skarbowym, załatwianie różnych spraw w urzędach, uzyskiwanie zezwoleń i koncesji, narady z pracownikami itd.
(zob. postanowienie SN z 9.8.2023 r. II USK 423/22,
).

Cel zarobkowy
Celem działalności gospodarczej powinien być zarobek, czyli osiągnięcie przychodu pokrywającego w pełni koszty
działalności, w tym koszty ubezpieczenia społecznego, a ponadto dochodu wystarczającego na utrzymanie i rozwój
przedsiębiorcy i jego przedsiębiorstwa (zob. postanowienie SN z 5.4.2023 r., III USK 88/22,
). Przesłanka
zarobkowego charakteru działalności zostaje spełniona nie tylko wówczas, gdy jej prowadzenie przynosi rzeczywisty
zysk, a także gdy mimo jego nieosiągnięcia, przedsiębiorca nastawiony był na uzyskanie dochodu (zob.
postanowienie SN z 19.4.2023 r., III USK 316/22,
). Inaczej natomiast należy ocenić sytuację, w której od
początku wymiernym, stałym i założonym z góry kosztem, nieznajdującym pokrycia w przewidywanych zyskach, staje
się opłacanie składek na ubezpieczenia społeczne w wysokości znacznie przekraczającej obowiązujące minimum
(zob. postanowienie SN z 10.10.2023 r., III USK 121/22,
; postanowienie SN z 27.9.2023 r., I USK 51/23,
). Może to wskazywać na intencję nie tyle podjęcia i wykonywania zarobkowej działalności gospodarczej, lecz
włączenia do systemu ubezpieczeń społecznych w celu uzyskania wysokich świadczeń (zob. postanowienie SN
z 10.8.2023 r., II USK 480/22,
; postanowienie SN z 1.2.2023 r., III USK 70/22,
). Widoczne jest to
szczególnie w sytuacji, gdy osoba rozpoczynająca działalność i deklarująca taką podstawę wymiaru składki, ma
świadomość, że stan zdrowia czyni ją niezdolną do jej prowadzenia, np. spodziewane w nieodległym czasie
urodzenie dziecka i związana z tym planowana przerwa w prowadzeniu działalności (zob. wyrok SN z 19.4.2023 r., III
USKP 64/22,
; postanowienie SN z 16.3.2023 r., III USK 112/22,
; wyrok SN z 19.1.2022 r., III USKP
101/21,
). Ktoś, kto prowadzi działalność gospodarczą tylko po to, aby uzyskać świadczenia z ubezpieczenia
społecznego, w istocie stwarza pozory tej działalności, bowiem nie zmierza do pozyskania zarobku z działalności, co
wypacza sens ustawowy tej instytucji prawa (zob. wyrok SN z 12.9.2023 r., III USKP 29/22,
; postanowienie
SN z 6.9.2023 r., I USK 45/23,
; postanowienie SN z 26.4.2023 r., III USK 229/22,
; wyrok SN
z 19.4.2023 r., III USKP 75/22,
). W przypadku pozorowania prowadzenia przez krótki okres
pozarolniczej działalności gospodarczej całkowicie oderwanej od rachunku ekonomicznego, co polega na
opłacaniu składek na ubezpieczenia społeczne kilkukrotnie wyższych od przychodów osiąganych z tytułu
działalności gospodarczej, istnieją podstawy do zakwestionowania przez organ rentowy tytułu podlegania
ubezpieczeniom społecznym, o którym mowa w art. 6 ust. 1 pkt 5 SysUbSpołU (zob. wyrok SN z 29.3.2023 r., III
USKP 28/22,
; postanowienie SN z 22.2.2023 r., III USK 20/22,
; wyrok SN z 12.10.2022 r., III USKP
144/21,
).
Faktyczne wykonywanie działalności gospodarczej
Faktyczne wykonywanie działalności gospodarczej musi być oceniane także w kontekście przesłanki jej
zorganizowanego charakteru, o czym nie świadczy forma organizacyjno-prawna działalności gospodarczej
polegająca na dokonaniu wpisu do ewidencji działalności gospodarczej czy rejestru przedsiębiorców KRS.
Rozpoczęcie działalności gospodarczej powinno być działaniem konsekwentnym i przemyślanym pod względem
organizacyjnym, technicznym, ekonomicznym, finansowym, marketingowym, handlowym (zob. postanowienie SN
z 16.5.2019 r., I UK 224/18,
). Organizacji nie można bowiem sprowadzać wyłącznie do płaszczyzny
formalnej. Zorganizowanie działalności gospodarczej w płaszczyźnie materialnej odbywa się przykładowo przez
zapewnienie kapitału, lokalu, środków biurowych, maszyn, sprzętu, technologii, zatrudnienie pracowników,
przedsięwzięcie działań o charakterze marketingowym (informacja, reklama) oraz przez podejmowanie działań
zmierzających do uzyskania i utrzymania wymaganych kwalifikacji niezbędnych ze względu na rodzaj wykonywanej
działalności (zob. wyrok SN z 27.4.2023 r., III USKP 2/22,
; wyrok SN z 11.10.2022 r., II USKP 237/21,
).
Postanowienie SN z 11.10.2023 r., III USK 73/23,
; postanowienie SN z 14.9.2022 r., III USK 560/21,
; wyrok SN z 27.1.2021 r., II USKP 5/21,

Pozorowanie prowadzenia działalności gospodarczej w celu uzyskania świadczeń z ubezpieczeń społecznych stanowi naruszenie zasad. Organ rentowy może zakwestionować tytuł podlegania ubezpieczeniom w przypadku oczywistego braku zorganizowanej działalności zarobkowej. Fikcyjność wtórna, czyli pozorowanie działalności w celu uzyskania świadczeń, jest jednym z problemów występujących w praktyce. Istotne jest więc nie tylko formalne rozpoczęcie działalności, ale także jej faktyczne prowadzenie zgodnie z przepisami.