Warunki podlegania obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym
Działalnością gospodarczą będącą podstawą podlegania obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym jest zorganizowana działalność zarobkowa, wykonywana we własnym imieniu i w sposób ciągły. Ciągłość wykonywania działalności gospodarczej ma dwa aspekty: powtarzalność czynności oraz zamiar niekrótkiego prowadzenia działalności. Przerwa w wykonywaniu działalności nie zawsze stanowi uzasadnienie dla wyłączenia z obowiązku ubezpieczeń społecznych.
Tematyka: ubezpieczenia społeczne, działalność gospodarcza, ciągłość działalności, przerwa w działalności, pozorowanie działalności, faktyczne prowadzenie działalności, zasiłki chorobowe
Działalnością gospodarczą będącą podstawą podlegania obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym jest zorganizowana działalność zarobkowa, wykonywana we własnym imieniu i w sposób ciągły. Ciągłość wykonywania działalności gospodarczej ma dwa aspekty: powtarzalność czynności oraz zamiar niekrótkiego prowadzenia działalności. Przerwa w wykonywaniu działalności nie zawsze stanowi uzasadnienie dla wyłączenia z obowiązku ubezpieczeń społecznych.
Działalnością gospodarczą będącą podstawą podlegania obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym jest zorganizowana działalność zarobkowa, wykonywana we własnym imieniu i w sposób ciągły. Nie można uznać, że każda przerwa w wykonywaniu działalności gospodarczej stanowi uzasadnienie dla wyłączenia z obowiązku podlegania ubezpieczeniom społecznym z tytułu tej działalności. Ciągłość wykonywania działalności gospodarczej Jedną z przesłanek wykonywania działalności gospodarczej jest jej ciągłość, która ma dwa aspekty (zob. wyrok SN z 23.8.2022 r., II USKP 201/21, ). Pierwszy to powtarzalność czynności, tak aby odróżnić prowadzoną działalność gospodarczą od jednostkowej umowy o dzieło lub zlecenia albo umowy o świadczenie usług, które same w sobie nie stanowią lub nie składają się jeszcze na działalność gospodarczą. Przejawem działalności gospodarczej nie są bowiem działania o charakterze sporadycznym, doraźnym, okazjonalnym lub incydentalnym (zob. postanowienie SN z 26.9.2023 r., III USK 252/22, ). Drugi natomiast to zamiar niekrótkiego prowadzenia działalności gospodarczej. Oba te aspekty zależą od zachowania osoby podejmującej działalność gospodarczą (zob. wyrok SN z 18.12.2018 r., II UK 413/17, ). W orzecznictwie podkreśla się, że stopień aktywności przedsiębiorcy w wykonywaniu konkretnej działalności gospodarczej może się zmieniać i nie jest wykluczone podjęcie i prowadzenie w sposób ciągły pozarolniczej działalności nawet w ósmym miesiącu ciąży (zob. postanowienie SN z 16.2.2022 r., III USK 356/21, ; wyrok SN z 23.9.2020 r., II UK 17/19, ). Ciągłości działalności gospodarczej nie można się jednak dopatrzeć w przypadku, gdy od początku wysoce wątpliwe będzie rozpoczęcie i prowadzenie działalności przez dłuższy czas, a tę wątpliwość można wywieść z różnych okoliczności faktycznych, np. stanu zdrowia osoby zgłaszającej się do ubezpieczenia społecznego, a przede wszystkim jej świadomości co do niemożliwości prowadzenia działalności (zob. postanowienie SN z 11.10.2023 r., III USK 73/23, ; wyrok SN z 6.10.2022 r., III USKP 134/21, ). Przerwa w wykonywaniu działalności gospodarczej Nie można uznać, że każda przerwa w wykonywaniu działalności gospodarczej stanowi uzasadnienie dla wyłączenia z obowiązku podlegania ubezpieczeniom społecznym z tytułu tej działalności. Każdy przedsiębiorca, w szczególności rozpoczynający działalność, powinien liczyć się z ryzykiem gospodarczym obejmującym okresy faktycznego przestoju w jej wykonywaniu, czy to z powodu braku płynności finansowej, czy z powodu choroby lub braku zamówień (zob. postanowienie SN z 8.8.2023 r., I USK 202/22, ; wyrok SN z 15.3.2007 r., I UK 300/06, ). Dlatego niewykonywanie działalności gospodarczej, np. w okresie oczekiwania na kolejne zamówienie lub w czasie poszukiwania takiego zamówienia, nie oznacza zaprzestania prowadzenia działalności i nie powoduje uchylenia obowiązku ubezpieczenia społecznego (zob. wyrok SN z 19.4.2023 r., III USKP 64/22, ; postanowienie SN z 17.7.2003 r., II UK 111/03, ). W polskim prawie nie ma również regulacji prawnej przesądzającej wprost, że niezdolność do pracy, a tym bardziej długotrwała, osoby prowadzącej jednoosobową działalność gospodarczą jest równoznaczna z jej zaprzestaniem. Przerwa w prowadzeniu działalności pozarolniczej spowodowana stanem zdrowia, objęta zwolnieniem lekarskim i związana z pobieraniem zasiłków chorobowych, nie może być rozpatrywana jako czasowe zaprzestanie wykonywania działalności. Przerwy wykonywania działalności pozarolniczej przypadające na czas pobierania zasiłków chorobowych są przerwami usprawiedliwionymi i nie powodują ustania ubezpieczeń emerytalnego i rentowych z tytułu prowadzenia działalności bezpośrednio przed i po takich przerwach. Okres pobierania zasiłków uważany jest za okres opłacania składek, a prowadzenie działalności pozarolniczej w czasie pobierania zasiłku chorobowego powoduje utratę prawa do zasiłku (zob. wyrok SN z 23.1.2020 r., I UK 332/18, ). Zamiaru ciągłego prowadzenia działalności gospodarczej nie podważa więc przewidywanie jej zawieszenia ze względu na ciążę, urodzenie dziecka albo konieczność opieki nad dzieckiem (zob. postanowienie SN z 11.10.2023 r., I USK 151/23, ; wyrok SN z 20.4.2021 r., II USKP 36/21, ). Dla oceny prawnej prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej jako tytułu ubezpieczeń społecznych miarodajne może być m.in. porównanie długości okresów zdolności do pracy i okresów niezdolności do pracy, z powodu których ubezpieczony, prowadzący formalnie działalność gospodarczą, pobiera świadczenia z ubezpieczenia chorobowego. Powtarzające się, długotrwałe okresy niezdolności do pracy w istocie wykluczają możliwość prowadzenia działalności jako formy aktywności zarobkowej (zob. postanowienie SN z 8.8.2023 r., I USK 202/22, ). Pozorowanie prowadzenia działalności gospodarczej W orzecznictwie stwierdzono, że faktyczne prowadzenie działalności gospodarczej nie może polegać m.in. na kilkurazowym przygotowaniu dokumentów dla jedynego klienta, zapewniającym śladowe przychody (zob. wyrok SN z 26.2.2020 r., I UK 374/18, ; wyrok SN z 18.12.2018 r., II UK 413/17, ), incydentalnej sprzedaży używanych rzeczy za kilkadziesiąt złotych rocznie (zob. wyrok SN z 5.4.2016 r., I UK 196/15, ); zakupach produktów dokonywanych w pojedynczych ilościach na niewielkie kwoty oraz poszukiwanie klientów poprzez tzw. „szeptany marketing” (zob. wyrok w Białymstoku z 14.10.2021 r., III AUa 930/20, ), wykonaniu trzykrotnej usługi opieki nad osobą niepełnosprawną, pielęgnacji i towarzystwa (zob. wyrok SN z 6.4.2017 r., II UK 98/16, ), okazjonalnej sprzedaży odpadów i zapasów palet, pozostałych po zakończeniu ich produkcji przez współmałżonka (zob. wyrok SN z 13.2.2019 r., III UK 44/18, ), podejmowaniu czynności przygotowawczych polegających na poszukiwaniu kontrahentów umowy obejmującej zakres działań określony we wpisie do ewidencji oraz gotowości do podjęcia tych działań, jeśli działalność ta faktycznie nie została podjęta (zob. wyrok SN z 18.10.2011 r., II UK 51/11, ), wykonywaniu usług sprzątania przez okres trzech miesięcy poprzedzający korzystanie z zasiłku macierzyńskiego (zob. wyrok SN z 23.9.2020 r., II UK 353/18, ). Działalność gospodarcza jako tytuł podlegania ubezpieczeniom społecznym może przybrać formę stałego wykonywania rodzajowo jednej umowy na rzecz jednego podmiotu. Nie dotyczy to jednak sytuacji, gdy jedynym kontrahentem osoby deklarującej prowadzenie działalności gospodarczej jest jej małżonek, z którym osoba ta pozostaje w ustroju wspólności majątkowej małżeńskiej i otrzymuje z majątku wspólnego wynagrodzenie za usługi świadczone na rzecz firmy małżonka (zob. wyrok SN z 16.12.2021 r., II USKP 164/21, ). Przesłanka prowadzenia działalności gospodarczej na własny rachunek i ryzyko gospodarcze nie jest również spełniona, gdy usługi stomatologiczne wykonywane są w strukturze organizacyjnej jedynego zleceniodawcy, przy wykorzystaniu jego sprzętu, organizowaniu klientów i wyznaczaniu terminów przyjęć przez pracowników tego zleceniodawcy oraz w zamian za prowizję od przychodów wygenerowanych na jego rzecz (zob. wyrok SN z 6.10.2020 r., I UK 105/19, ). Działalność gospodarcza to sytuacja faktyczna i prawna, która budzi wątpliwości jako tytuł podlegania ubezpieczeniom społecznym, gdy wypełnia ją tylko sama praca fizyczna zależna od zlecenia zleceniodawcy (zob. wyrok SN z 23.9.2020 r., II UK 353/18, ). O pozorowaniu prowadzenia działalności gospodarczej można mówić również w sytuacji, gdy brak jest aktywnych i racjonalnych działań na rzecz pozyskania klientów (przed rozpoczęciem działalności gospodarczej wnioskodawczyni nie podejmowała jakichkolwiek czynności przygotowawczych, nie szukała lokalu, ani pracowników, nie reklamowała się, nie kupowała żadnych narzędzi do napraw samochodów, korzystała z pomieszczeń teścia i narzędzi męża, nie ponosząc przy tym jakichkolwiek kosztów), nie posiadała wiedzy o prowadzonej działalności (nie wiedziała kiedy zatrudnieni zostali pracownicy, ani w jaki sposób pozyskiwała samochody ciężarowe), skupowała lub złomowała samochody odkupione od męża, który był jej pełnomocnikiem i w trakcie postępowania sądowego przyznał, że działalność żony została założona, aby mogła ona korzystać z rozliczeń w oparciu o preferencyjną stawkę podatku (zob. postanowienie SN z 12.6.2019 r., II UK 239/18, ). Nie stanowi tytułu ubezpieczenia społecznego z art. 6 ust. 1 pkt 5 ustawy z 13.10.1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 497) zarejestrowanie działalności gospodarczej w zakresie udzielania korepetycji w ostatnich miesiącach ciąży, połączone z celowym opłacaniem maksymalnych składek na ubezpieczenia społeczne dla uzyskania świadczeń z tego ubezpieczenia w związku ze spodziewaną niezdolnością do pracy, liczonych od wysokiej podstawy wymiaru składek, w sytuacji gdy dochody w ogóle nie wystarczają na wysokie składki, czyli gdy profitem takiego zachowania ma być wykorzystanie systemu ubezpieczeń społecznych wbrew zasadzie solidaryzmu ubezpieczonych (zob. postanowienie SN z 30.1.2020 r., II UK 18/19, ). Postanowienie SN z 26.9.2023 r., III USK 252/22, ; wyrok SN z 23.8.2022 r., II USKP 201/21, ; wyrok SN z 16.12.2021 r., II USKP 164/21,
Pozorowanie prowadzenia działalności gospodarczej może mieć różne formy, takie jak incydentalna sprzedaż, wykonywanie pojedynczych usług czy brak aktywnych działań na rzecz pozyskania klientów. Istotne jest również porównanie okresów zdolności do pracy i niezdolności do pracy. Ważne jest rozróżnienie faktycznego prowadzenia działalności gospodarczej od sytuacji, gdzie działalność jest jedynie symulowana.