Prawność oświadczeń wyłączających bezprawność czynu zniesławiającego

W publikacji omawia się kwestię prawności oświadczeń wyłączających bezprawność czynu zniesławiającego, zwłaszcza w kontekście działań prawnych takich jak skargi sądowe, odpowiedzi na zarzuty procesowe czy raporty policji. Sąd Najwyższy podkreślił, że istotne jest, aby działanie nie wykraczało poza granice kompetencji i nie miało charakteru pozornego z zamiarem zniesławienia.

Tematyka: zniesławienie, oświadczenia prawne, Sąd Najwyższy, kompetencje, prawo publiczne

Wypowiedzi stanowiące realizację uprawnień lub wykonywania obowiązków, nie mogą, jako mające
charakter działań prawnych, być traktowane jako zniesławienie. Do takich wypowiedzi zalicza się, między
innymi, oświadczenia składane w uzasadnieniu lub w obronie praw (np. skargi sądowe, odpowiedzi na
zarzuty procesowe, zażalenia, doniesienia pokrzywdzonych o przestępstwie), a także oświadczenia składane
w wykonaniu obowiązku nałożonego przez prawo publiczne (np. oświadczenia prokuratorów i sędziów,
raporty policji, opinie z akt osobowych, itp.). Warunkiem natomiast pozbawienia omawianego oświadczenia
cech bezprawności jest to, aby działanie w każdej z tych sytuacji nie wykraczało poza wyznaczone granice
kompetencji (uprawnienia, upoważnienia, obowiązku), w tym nie było działaniem pozornym, podyktowanym
zamiarem zniesławienia - orzekł Sąd Najwyższy.
Opis stanu faktycznego
E.S. i T.P. zostały oskarżone przez M.G. i C.G. o to, że 10.7.2015 r. w T., działając wspólnie i w porozumieniu,
w zamiarze bezpośrednim pomówiły M.G. i C.G. o takie postępowanie i właściwości, które mogły ich poniżyć i narazić
na utratę zaufania potrzebnego rodzicom oraz opiekunom prawnym wykonującym pełną władzę rodzicielską nad
dziećmi poprzez przygotowanie, podpisanie i skierowanie pisma o wgląd w sytuację rodzinną do Sądu Rejonowego
w T., w którym stwierdziły, że pokrzywdzeni wykonują władzę rodzicielską w sposób niewłaściwy.
Po rozpoznaniu tej sprawy, w trybie prywatnoskargowym, Sąd Rejonowy w T. wyrokiem z 26.6.2017 r., sygn. akt II K
(...): I. na mocy art. 414 § 1 KPK i art. 66 § 1 KK i art. 67 § 1 KK postępowanie karne przeciwko oskarżonym E.S.
i T.P. o czyn z art. 212 § 1 KK warunkowo umorzył na okres próby wynoszący: jeden rok w stosunku do E.S. i dwa
lata w stosunku do T.P.; II. na mocy art. 46 § 1 KK zasądził od oskarżonej E.S. na rzecz oskarżycieli prywatnych
M.G. i C.G. kwotę 500 zł tytułem zadośćuczynienia; III. na mocy art. 46 § 1 KK zasądził od oskarżonej T.P. na rzecz
oskarżycieli prywatnych M.G. i C.G. kwotę 800 zł tytułem zadośćuczynienia; IV. na mocy art. 628 pkt 1 KPK zasądził
od obu oskarżonych na rzecz oskarżycieli prywatnych M.G. i C.G. kwotę 300 zł tytułem kosztów procesu.
Od tego wyroku apelacje złożyli obrońcy oskarżonych E.S. i T.P. oraz pełnomocnik oskarżycieli prywatnych M.G.
i C.G.
Po rozpoznaniu tych apelacji Sąd Okręgowy w T. wyrokiem z 8.3.2018 r., sygn. akt II Ka (...): I. zmienił zaskarżony
wyrok w ten sposób, że na podstawie art. 414 § 1 KPK w zw. z art. 17 § 1 pkt 2 KPK uniewinnił oskarżone E.S. i T.P.
od popełnienia zarzuconego im czynu; II. zasądził od oskarżycieli prywatnych M.G. i C.G. na rzecz oskarżonej T. P.
kwotę 840 zł tytułem zwrotu wydatków za postępowanie odwoławcze; III. zwolnił oskarżycieli prywatnych M.G. i C.G.
od ponoszenia kosztów sądowych za II instancję.
Pełnomocnik oskarżycieli prywatnych M.G. i C.G. złożył kasację od wyżej wymienionego wyroku Sądu Okręgowego
w T. Zaskarżył go w całości na niekorzyść T.P. i E.S.
Sąd Najwyższy uchylił zaskarżony wyrok i sprawę oskarżonych E.S. i T.P. przekazał Sądowi Okręgowemu w T. do
ponownego rozpoznania w postępowaniu odwoławczym.
Z uzasadnienia Sądu
Prawo do pisemnego występowania pracowników opieki społecznej do sądu rodzinnego o wgląd w sytuację rodzinną
rodzin nie może być utożsamiane z prawem do ich zniesławiania. Krytyczne oceny na temat rodzin zawsze
powinny odnajdywać uzasadnienie w rzeczywistości. Okolicznością dodatkowo obciążającą oskarżone jest fakt
niedochowania należytej staranności w celu należytego rozeznania sytuacji rodzinnej pokrzywdzonych. Stwierdzenia
zawarte w piśmie skierowanym do sądu rodzinnego w celu zainicjowania postępowania w przedmiocie władzy
rodzicielskiej powinny przyjąć odpowiednią formę, zwłaszcza, że są formułowane w sposób zaplanowany
i przemyślany, a już w szczególności gdy sporządzane są przez pracowników opieki społecznej, którzy mają przede
wszystkim świadczyć pomoc potrzebującym rodzinom. Wskazuje się przy tym, że wypowiedzi stanowiące
realizację uprawnień lub wykonywania obowiązków, nie mogą, jako mające charakter działań prawnych, być
traktowane jako zniesławie nie. Trzeba tu uwypuklić, że do takich wypowiedzi zalicza się, między innymi,
oświadczenia składane w uzasadnieniu lub w obronie praw (np. skargi sądowe, odpowiedzi na zarzuty procesowe,
zażalenia, doniesienia pokrzywdzonych o przestępstwie), a także oświadczenia składane w wykonaniu obowiązku
nałożonego przez prawo publiczne (np. oświadczenia prokuratorów i sędziów, raporty policji, opinie z akt osobowych,
itp.). Warunkiem natomiast pozbawienia omawianego oświadczenia cech bezprawności jest to, aby działanie
w każdej z tych sytuacji nie wykraczało poza wyznaczone granice kompetencji (uprawnienia, upoważnienia,

obowiązku), w tym nie było działaniem pozornym, podyktowanym zamiarem zniesławienia (por. także wyrok SN
z 7.10.1935 r., III K 1146/35).
Przypomnieć należy, że art. 10 ust. 2 EKPCz, której Polska jest stroną, stanowi wprost, że ochronę dobrego imienia
(jak również innych praw człowieka) traktować należy jako podstawę do ograniczeń wolności wypowiedzi. Podobną
zasadę wyraża art. 19 ust. 3 lit. a Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych uchwalonego przez
Zgromadzenie Ogólne ONZ. Trzeba tu również zauważyć, że Powszechna Deklaracja Praw Człowieka ONZ
stwierdza w art. 12, że nikt nie może być poddany arbitralnemu ingerowaniu w jego życie prywatne, rodzinne,
domowe, korespondencję ani też atakom na jego honor i dobre imię, a każdy ma prawo ochrony prawnej przeciwko
takim ingerencjom i atakom.
Trafnie, w aspekcie ustalenia odpowiedzialności za zarzucone oskarżonym E.S. i T.P., przestępstwo z art. 212 § 1
KK, podnosi Autor kasacji, że przedmiotem postępowania karnego w trybie prywatnoskargowym „nie był fakt złożenia
wniosku o wgląd w sytuację rodzinną pokrzywdzonych przez oskarżone, ale wskazane w akcie oskarżenia
zniesławiające fragmenty pisma, które oskarżone zawarły we wniosku. Tezy m.in. o tym, że „Pani G. nie jest w stanie
prawidłowo wypełniać roli matki”; „pozostałe dzieci są zdane same na siebie. Rodzice nie pracują nad rozwojem
i normalnym funkcjonowaniem dzieci w społeczeństwie, nie starają się budować więzi rodzinnych oraz właściwej
komunikacji”; „głównym problemem występującym w rodzinie jest bezradność w sprawach opiekuńczo -
wychowawczych” nie znalazły potwierdzenia w rzeczywistości, a ich sformułowanie nie było niczym usprawiedliwione
ani potwierdzone żadnymi dowodami”.
W doktrynie podkreśla się, że dla przyjęcia, iż funkcjonariusz publiczny działał w granicach uprawnień i obowiązków
służbowych, to taki funkcjonariusz musi być rzeczowo i miejscowo uprawniony do ingerencji w chronione prawem
dobra należące do obywatela, muszą też zachodzić zarówno formalne, jak i merytoryczne warunki uzasadniające
zainicjowanie i realizację ingerencji, a jej przebieg musi być zgodny z przepisaną prawną procedurą jej wykonania.
Poza sporem jest, że ośrodek pomocy społecznej ma obowiązek wystąpić do wydziału rodzinnego i nieletnich
właściwego sądu rejonowego, gdy istnieje podejrzenie zaniedbań względem dzieci, zagrożenia
bezpieczeństwa lub życia nieletnich, zaniedbań rodzicielskich, stosowania przemocy, braku umiejętności
opiekuńczo-wychowawczych, które mają destrukcyjny wpływ na rozwój dzieci lub osób niepełnosprawnych
zamieszkujących w rodzinie oraz w przypadku każdej niepokojącej sytuacji, która może wpływać na
bezpieczeństwo osób wchodzących w skład rodzin y. Uzasadnienie takiego wystąpienia powinno zawierać
informację o znanych urzędowi wszelkiego rodzaju niepokojących zdarzeniach wskazujących na potrzebę podjęcia
przewidzianych prawem działań przez sąd rodzinny i nieletnich. Urząd może we wniosku o wgląd w sytuację rodziny
sugerować np. podjęcie stosownych działań mających na celu ograniczenie władzy rodzicielskiej, czy zastosowanie
środka zapobiegawczego poprzez wyznaczenie kuratora sądowego dla rodziny. Ewentualne oceny zawarte
w pisemnym wystąpieniu muszą opierać się na znanych faktach i nie mogą wykraczać poza rzeczową potrzebę
uzasadnienia tego pisma.
W świetle powyższego wywodu – uwzględniając zasadność zarzutu z pkt 2 kasacji – niezbędne okazało się
uchylenie zaskarżonego wyroku Sądu Okręgowego w T. i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego
rozpoznania (art. 523 § 1 KPK, art. 537 § 2 KPK). Ponownie procedując Sąd Okręgowy w T., jako sąd odwoławczy,
związany będzie zapatrywaniami prawnymi Sądu Najwyższego, w zakresie oceny okoliczności wyłączających
bezprawność czynu zniesławiającego inną osobę w sytuacji urzędowego działania pracowników opieki społecznej
(art. 442 § 3 KPK w zw. z art. 518 KPK), przeprowadzi rzetelną kontrolę odwoławczą zaskarżonego apelacjami stron
wyroku Sądu pierwszej instancji, z perspektywy zarzutów podniesionych w apelacjach, po czym wyda wyrok,
a w razie zaistnienia takiej potrzeby, odniesie się do tych zarzutów w pisemnym uzasadnieniu wyroku.
Odnosząc się do wydanego przez Sąd Najwyższy wyroku warto zauważyć, że już w okresie międzywojennym
wskazywano, że „prawność oświadczeń wyłączających bezprawność czynu zniesławiającego inną osobę ze względu
na działanie wynikające bądź z uprawnień, bądź z obowiązków, w pełni uzależniona jest od tego czy cel, któremu
mają służyć był celem rzeczywistym, a nie pozornym i czy środki służące do osiągnięcia tego celu nie były sprzeczne
z zasadami dobrych obyczajów. Omawiane oświadczenia tracą swój prawny charakter, jeżeli z formy tych
oświadczeń nie usprawiedliwionej daną sytuacją, bądź z okoliczności im towarzyszących wynika zamiar
zniesławienia” (por. wyrok SN z 9.3.1934 r., 3 K 469/33). Słusznie więc Sąd wskazał, że „ewentualne oceny zawarte
w pisemnym wystąpieniu muszą opierać się na znanych faktach i nie mogą wykraczać poza rzeczową potrzebę
uzasadnienia tego pisma”.
Wyrok SN z 11.9.2019 r., IV KK 365/18

Sąd Najwyższy uchylił wyrok w sprawie dotyczącej oskarżonych E.S. i T.P., kierując ją do ponownego rozpatrzenia przez Sąd Okręgowy w T. W kontekście oświadczeń wyłączających bezprawność czynu zniesławiającego ważne jest, aby oceny były oparte na faktach i nie wykraczały poza rzeczową potrzebę uzasadnienia.