Uporczywe uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego

Artykuł omawia problematykę uporczego uchylania się od obowiązku alimentacyjnego oraz konsekwencje prawne takiego postępowania. Autor przytacza przykład wyroku sądowego, w którym osoba została skazana za brak wsparcia finansowego dla małoletniej córki. Następnie analizuje kolejne etapy postępowania sądowego, w tym decyzje Sądu Okręgowego i Sądu Najwyższego. Podkreśla się istotę precyzyjnego określenia wysokości obowiązku alimentacyjnego w orzeczeniu sądowym, ugodzie lub umowie, aby uniknąć konsekwencji prawnych za uchylanie się od tego obowiązku.

Tematyka: alimentacja, obowiązek alimentacyjny, uchylanie się od alimentów, wyrok sądowy, Sąd Najwyższy, kasacja, Minister Sprawiedliwości, Kodeks karny, depenalizacja, wysokość alimentów, orzeczenie sądowe

W art. 209 § 1 KK ustawodawca nie odwołuje się już co prawda do źródeł obowiązku alimentacyjnego (nie
wskazuje ich w tym przepisie wprost), zastrzega jedynie, że obowiązek taki ma być określony co do jego
wysokości w orzeczeniu sądowym, ugodzie zawartej przed sądem albo innym organem, albo w innej umowie.
Fakt ten nie oznacza jednak, że nastąpiła dekryminalizacja wszystkich zachowań polegających na
niewykonywaniu obowiązku alimentacyjnego, którego źródłem jest ustawa. Częściowa dekryminalizacja
nastąpiła jedynie w odniesieniu do takich zachowań sprawców, będących zobowiązanymi na podstawie
ustawy do łożenia na utrzymanie osoby najbliższej, wobec których obowiązek alimentacyjny nie został
określony, co do jego wysokości w orzeczeniu sądu, ugodzie lub umowie.
Opis stanu faktycznego
Wyrokiem Sądu Rejonowego w K. z 30.9.2016 r. T.B. skazano za przestępstwo z art. 209 § 1 KK polegające na tym,
„że w okresie od 9.2012 r. do 4.2013 r. i od 5.2014 r. do 24.5.2016 r. w K., uporczywie uchylał się od wykonywania
ciążącego na nim z mocy ustawy obowiązku opieki, przez niełożenie na utrzymanie małoletniej córki J.B. i przez to,
naraził ją na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych". Wyrok ten nie został zaskarżony
i uprawomocnił się w 8.10.2016 r.
Postanowieniem Sądu Rejonowego w K. z 31.7.2017 r. stwierdzono, że czyn T.B., objęty prawomocnym wyrokiem
skazującym, nie stanowi już przestępstwa, ponieważ nie wyczerpuje wszystkich ustawowych znamion czynu
zabronionego z art. 209 § 1 KK, a skazanie uległo zatarciu.
Po rozpoznaniu zażalenia prokuratora Sąd Okręgowy w K., postanowieniem z 31.10.2017 r., postanowienie to
utrzymał w mocy.
Od powyższego prawomocnego orzeczenia kasację wniósł Minister Sprawiedliwości - Prokurator Generalny,
zarzucając mu „rażące i mające istotny wpływ na treść postanowienia naruszenie przepisów prawa karnego
materialnego, a mianowicie art. 209 § 1 KK w zw. z 4 § 4 KK, polegające na zaakceptowaniu przez Sąd Okręgowy
w K. błędnego poglądu Sądu Rejonowego w K., że w następstwie nowelizacji art. 209 § 1 KK, dokonanej na mocy
ustawy z 23.3.2017 r. o zmianie ustawy - Kodeks kamy oraz ustawy o pomocy osobom uprawnionym do alimentów
(Dz.U. z 2017 r. poz. 952), niekaralne stają się zachowania polegające na uchylaniu się od obowiązku
alimentacyjnego w sytuacji, gdy w opisie czynu przypisanego przed 31.5.2017 r., jako źródło obowiązku
alimentacyjnego wskazano jedynie ustawę, co doprowadziło do wydania w niniejszej sprawie prawomocnego
postanowienia o zatarciu skazania podczas, gdy tymczasem art. 209 § 1 KK w brzmieniu obowiązującym zarówno
przed 31.5.2017 r., jak i po tej dacie, eksponuje, że penalizacji podlega uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego,
mającego domyślnie swe źródło w ustawie, a jedynie określenie jego wysokości musi być skonkretyzowane
w orzeczeniu sądowym, ugodzie zawartej przed sądem albo innym organem albo inną umową".
Podnosząc ten zarzut, Minister Sprawiedliwości - Prokurator Generalny wniósł o uchylenie zaskarżonego
postanowienia i utrzymanego nim w mocy postanowienia Sądu Rejonowego w K. z 31.7.2017 r.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu kasacji wniesionej przez Ministra Sprawiedliwości - Prokuratora Generalnego na
niekorzyść skazanego od postanowienia Sądu Okręgowego w K. z 31.10.2017 r., utrzymującego w mocy
postanowienie Sądu Rejonowego w K. z 31.7.2017 r., uchylił zaskarżone postanowienie oraz utrzymane nim w mocy
postanowienie Sądu Rejonowego w K.
Uzasadnienie SN
Zdaniem Sądu Najwyższego kasacja okazała się zasadna. Równocześnie przypomniał ugruntowany już od lat
w orzecznictwie Sądu Najwyższego pogląd, że gdy – tak jak w niniejszej sprawie – przedmiotem kasacji jest
rozstrzygnięcie sądu odwoławczego (organy, o których mowa w art. 521 § 1 i 2 KPK, mogą wnieść kasację także od
prawomocnego orzeczenia sądu I instancji), zarzuty podniesione w skardze powinny wskazywać na rażące
naruszenia prawa, których dopuścił się ten sąd. Z tego punktu widzenia podniesienie przez skarżącego zarzutu
naruszenia przez organ ad quem art. 209 § 1 KK w zw. z art. 4 § 4 KK może prima facie nasuwać zastrzeżenia, skoro
organ ten samodzielnie tych przepisów nie stosował, ograniczając się do zaaprobowania stanowiska sądu I instancji.
Analiza kasacji, w tym jej uzasadnienia, prowadzi jednak do wniosku, że postawiony w skardze zarzut nie dotyczy
wyłącznie naruszenia przez Sąd Okręgowy prawa materialnego, mogącego wynikać z tzw. efektu przeniesienia
uchybienia zaistniałego na szczeblu sądu I instancji, lecz sygnalizuje też naruszenie prawa procesowego,
które nakładało na ten Sąd obowiązek przeprowadzenia prawidłowej kontroli zaskarżonego postanowienia.
Za takim odczytaniem zarzutu kasacji w szczególności przemawia zaakcentowanie przez skarżącego, że istota

sygnalizowanego uchybienia polega na zaakceptowaniu przez Sąd Okręgowy w K. błędnego poglądu prawnego
wyrażonego przez Sąd I instancji. Przy tak zredagowanym zarzucie kasacji nietrudno odnaleźć w nim, bez
posiłkowania się art. 118 § 1 KPK, co w przypadku kasacji wniesionej na niekorzyść skazanego mogłoby być
kwestionowane (zob. postanowienie SN z 3.11.2016 r., IV KK 187/16,
), zarzut o charakterze procesowym, tj.
rażącego i mającego wpływ na treść orzeczenia naruszenia art. 433 § 2 KPK, skutkującego wadliwością kontroli
odwoławczej. W każdym razie nieprawidłowe „zakwalifikowanie” przez autora kasacji trafnie zidentyfikowanego
uchybienia, polegające chociażby na powołaniu niewłaściwego przepisu prawa, nie może przesądzać o uznaniu
kasacji za bezskuteczną (zob. wyrok SN z 27.6.2014 r., IV KK 105/14,
). Ponadto celowe będzie wspomnieć,
że składy orzekające Sądu Najwyższego niejednokrotnie rozpoznawały kasacje od orzeczenia sądu odwoławczego,
wniesione przez Ministra Sprawiedliwości - Prokuratora Generalnego na niekorzyść skazanego z zarzutem
naruszenia prawa (art. 209 § 1 KK w zw. z art. 4 § 4 KK, względnie art. 15 § 1 KKW w zw. z art. 4 § 4 KK), które
pierwotnie zaistniało na poziomie sądu I instancji, co jednak nie stanowiło przeszkody dla uwzględnienia kasacji (zob.
np. postanowienia SN: z 9.5.2018 r., IV KK 79/18,
; z 18.10.2018 r., IV KK 254/18,
; z 24.1.2019 r., IV
KK 273/18,
; wyrok z 14.2.2019 r., IV KK 519/18,
).
Wbrew stanowisku zajętemu przez sądy orzekające w niniejszej sprawie, koncepcja „depenalizacji
retrospektywnej”, opierająca się tylko i wyłącznie na ustalonych w wyroku skazującym znamionach
odpowiadających dotychczasowemu brzmieniu przepisu, nie tylko nie znajduje podstaw w treści art. 4 § 4 KK, ale
prowadzić musi do rozwiązań absurdalnych, niedających się zaakceptować z punktu widzenia aksjologicznego.
Porównaniu z punktu widzenia art. 4 § 4 KK podlega bowiem nie zespół ustawowych znamion określony w obu
ustawach, a to czy konkretne przestępstwo (rozumiane jako zachowanie będące zdarzeniem historycznym), którego
dotyczy prawomocny wyrok, jest nadal zabronione przez ustawę, która weszła w życie po uprawomocnieniu się
orzeczenia. Bez znaczenia pozostaje więc to, czy opis czynu przypisanego odpowiada znamionom typu czynu
zabronionego określonym w nowej ustawie tak długo, jak długo konkretne zachowanie w całości realizuje znamiona
czynu zabronionego pod groźbą kary zawarte zarówno w starej, jak i nowej ustawie (postanowienie SN z 25.1.2018
r., I KZP 10/17,
).
Podobnie wskazał SN w wyroku z 7.8.2018 r. (IV KK 35/18,
), że „Skoro, co do zasady, źródłem obowiązku
alimentacyjnego – i to samoistnym – pozostaje nadal ustawa, to jest art. 128-132 oraz art. 141, art. 144 i art. 27 KRO,
w których obowiązkiem tym obciążono krewnych w linii prostej, rodzeństwo, małżonków, przysposabiających
i powinowatych – w zakresie i kolejności ustalonych w tych przepisach, to zamieszczanie w opisie czynu z art. 209 §
1 KK informacji, że chodziło o obowiązek określony „co do wysokości orzeczeniem sądowym", nie jest
w perspektywie art. 413 § 2 KPK niezbędne. Niemniej konieczne jest – co trzeba silnie zaakcentować – dokonanie
ustalenia, że wysokość tego obowiązku alimentacyjnego została określona konkretnym orzeczeniem sądowym,
ugodą czy umową. Ustalenie w tym zakresie może wynikać albo wprost z pisemnego uzasadnienia wyroku, albo
z niebudzących wątpliwości dokumentów stanowiących poprawnie ujawniony materiał dowodowy".
W niniejszej sprawie do czynienia mamy z taką właśnie sytuacją. Jak wynika z akt sprawy prawomocny wyrok Sądu
Rejonowego w K. z 30.9.2016 r. skazujący T.B. za przestępstwo z art. 209 § 1 KK nie zawierał w opisie przypisanego
skazanemu czynu źródła określenia, co do wysokości obowiązku alimentacyjnego, odwołując się jedynie i zgodnie
z obowiązującym w chwili orzekania stanem prawnym do naruszenia samego obowiązku alimentacyjnego
w rozumieniu art. 209 § 1 KK. Jednocześnie jednak nie może budzić wątpliwości, że wobec skazanego obowiązek
ten został, co do wysokości jednoznacznie określony w istniejącym i obowiązującym w chwili orzekania orzeczeniu
sądowym. Jest nim wyrok Sądu Okręgowego w K. z 5.8.2009 r. rozwiązujący małżeństwo T.B. i A.B., w którym
ustalono obowiązek alimentacyjny spoczywający na skazanym, na rzecz małoletniej córki J.B. w kwocie 300 zł
miesięcznie, płatnej do 15. każdego miesiąca z góry wraz z odsetkami. Orzeczenie to załączone było do
dokumentów stanowiących materiał dowodowy w tej sprawie i zostało w toku rozprawy 30.9.2016 r. uznane za
ujawnione na zasadzie art. 394 § 1 i 2 KPK i art. 393 KPK.
W świetle powyższych rozważań nie budzi wątpliwości, że wysokość obowiązku alimentacyjnego, od spełniania
którego uchylał się skazany określona została orzeczeniem sądowym. W żadnym zatem stopniu nie doszło do
realizacji przesłanek pozwalających, po nowelizacji art. 209 § 1 KK z 31.5.2017 r., uznać, aby doszło do depenalizacji
przypisanego skazanemu przestępstwa uchylania się od obowiązku alimentacyjnego w rozumieniu art. 209 § 1 KK.
Co więcej, gdyby skazany miał być sądzony za to samo zachowanie na podstawie art. 209 § 1 KK w brzmieniu
obowiązującym od 31.5.2017 r., wówczas pomijając ewentualną kwestię przedawnienia karalności, nie byłoby
żadnych przeszkód do przypisania mu przestępstwa tzw. niealimentacji. Ten konkretny czyn skazanego wypełnia
bowiem znamiona czynu zabronionego w rozumieniu przepisów obecnie obowiązujących, jak i stanowił występek
w rozumieniu przepisów obowiązujących w czasie jego popełnienia (art. 1 § 1 KK).
Postanowienie Sądu Najwyższego z 4.4.2019 r., IV KK 329/18.

Sąd Najwyższy uznał kasację Ministra Sprawiedliwości za zasadną, kwestionując prawidłowość postanowienia Sądu Okręgowego. Analiza wyroku podkreśla konieczność dokładnego określenia wysokości obowiązku alimentacyjnego w orzeczeniu sądowym. Autor wyraża krytyczne zdanie na temat koncepcji depenalizacji retrospektywnej oraz wskazuje, że nadal istnieje obowiązek alimentacyjny wynikający z ustawy.