Ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa
Powództwo prokuratora o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa po urodzeniu dziecka poczętego w wyniku procedury medycznie wspomaganej prokreacji jest przedmiotem uchwały Sądu Najwyższego z 27.2.2020 r. Sąd analizuje sprzeczność z zasadami współżycia społecznego, uwzględniając dobro dziecka oraz zasady prawa rodzinnego. Istotne jest także rozważenie przesłanek oddalenia powództwa zgodnie z art. 5 KC.
Tematyka: ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa, Sąd Najwyższy, dobro dziecka, zasady współżycia społecznego, prokurator, procedura medycznie wspomaganej prokreacji, więź z dzieckiem, art. 5 KC, zakaz wytoczenia powództwa, zapłodnienie in vitro
Powództwo prokuratora o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa po urodzeniu dziecka poczętego w wyniku procedury medycznie wspomaganej prokreacji jest przedmiotem uchwały Sądu Najwyższego z 27.2.2020 r. Sąd analizuje sprzeczność z zasadami współżycia społecznego, uwzględniając dobro dziecka oraz zasady prawa rodzinnego. Istotne jest także rozważenie przesłanek oddalenia powództwa zgodnie z art. 5 KC.
Powództwo prokuratora, wytoczone w sprawie o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa dokonanego po urodzeniu się dziecka poczętego w następstwie procedury medycznie wspomaganej prokreacji z zastosowaniem komórek rozrodczych pochodzących od anonimowego dawcy, może być oddalone przez sąd jako sprzeczne z zasadami współżycia społecznego - orzekł Sąd Najwyższy w uchwale z 27.2.2020 r. (III CZP 56/19). Opis stanu faktycznego Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Prokuratora Rejonowego w S. przeciwko B. R., M. N. i małoletniej L. R. o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 27.2.2020 r., przy udziale Prokuratury Krajowej zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w S. postanowieniem z 5.6.2019 r., sygn. akt X RCa (…), „Czy w sprawie o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa, wytoczonej przez prokuratora wobec dziecka pochodzącego ze sztucznego zapłodnienia od anonimowego dawcy nasienia, dobro dziecka o jakim mowa w art. 86 KRO sprzeciwia się uwzględnieniu powództwa?" podjął uchwałę, że „Powództwo prokuratora, wytoczone w sprawie o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa dokonanego po urodzeniu się dziecka poczętego w następstwie procedury medycznie wspomaganej prokreacji z zastosowaniem komórek rozrodczych pochodzących od anonimowego dawcy, może być oddalone przez sąd jako sprzeczne z zasadami współżycia społecznego”. Z uzasadnienia Sądu Ewentualną podstawę oddalenia powództwa prokuratora ze względu na brak przesłanki dobra dziecka może stanowić nie art. 86 KRO, ale art. 5 KC. Od wielu lat w orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się, że powództwa wytaczane w sprawach o prawa stanu cywilnego wyjątkowo mogą być oddalane ze względu na zasady współżycia społecznego. Sąd Najwyższy w wyroku z 5.6.1968 r., II CR 164/68 (OSNCP 1969, nr 3, poz. 55) stwierdził, że również w sprawach o zaprzeczenie macierzyństwa nie można się powodować wyłącznie względami nadrzędności prawdy obiektywnej w ustaleniu stanu cywilnego dziecka, jeżeli szczególne okoliczności sprawy wskazują na sprzeczność żądania z zasadami współżycia społecznego oraz na konieczność ochrony interesu dziecka. Zgodnie z uchwałą składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z 7.6.1971 r., III CZP 87/70 (OSNCP 1972, nr 3, poz. 42), zasady współżycia społecznego mogą stanowić podstawę do oddalenia powództwa o zaprzeczenie macierzyństwa tylko wyjątkowo, może to w szczególności nastąpić wówczas, gdy macierzyństwu stwierdzonemu w akcie stanu cywilnego odpowiadają zgodnie z nim, od wielu lat istniejące stosunki rodzinne, a poza przesłankami natury biologicznej brak innych przyczyn o charakterze niemajątkowym, które by mogły przemawiać za potrzebą zmiany stanu cywilnego. W nietrafnym wyroku z 7.6.1976 r., IV CR 177/76 (OSPiKA 1977, nr 5, poz. 85) Sąd Najwyższy wyraził zapatrywanie, że jeżeli nawet można byłoby w pewnych, zupełnie wyjątkowych i nader rzadkich wypadkach dopuścić możliwość oddalenia powództwa o zaprzeczenie macierzyństwa tylko ze względu na zasady współżycia społecznego (art. 5 KC), to w żadnym wypadku nie byłoby to możliwe wtedy, gdy dziecko zna prawdziwy stan rzeczy; w tej bowiem sytuacji nie zachodzi obawa, że dozna ono szoku psychicznego, względnie innych niekorzystnych następstw. Sąd Najwyższy stwierdził w uchwale pełnego składu Izby Cywilnej z 9.7.1976 r., III CZP 46/75 (OSNCP 1976, nr 9, poz. 184), zawierającej zalecenia kierunkowe w sprawie wzmożenia ochrony rodziny, że zasady współżycia społecznego mogą stanowić podstawę oddalania powództw w sprawach o ustalenie lub zaprzeczenie pochodzenia dziecka tylko zupełnie wyjątkowo i z reguły tylko w sprawach o zaprzeczenie macierzyństwa. W uchwale składu 7 sędziów z 27.10.1983 r., III CZP 35/83 (OSNCP 1984, nr 6, poz. 86) Sąd Najwyższy uznał, że żądanie męża matki zaprzeczenia ojcostwa co do dziecka poczętego w wyniku dokonanego za zgodą tego męża sztucznego zapłodnienia nasieniem innego mężczyzny może być uznane za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Według wyroku Sądu Najwyższego z 4.2.1985 r., IV CR 557/84 (OSNCP 1985, nr 11, poz. 181), wyjątkowo, gdy za tym przemawiają szczególne okoliczności (np. długotrwałe i prawidłowe funkcjonowanie małżeństwa oraz pochodzenie z małżeństwa zdrowych, dorosłych dzieci) zasady współżycia społecznego mogą przemawiać za oddaleniem powództwa o unieważnienie małżeństwa z powodu choroby psychicznej (art. 5 KC). W wyroku z 13.1.2005 r., III CK 126/04 (Prokuratura i Prawo 2005, nr 12, poz. 34) Sąd Najwyższy przyjął, że w szczególnie uzasadnionych sytuacjach dopuszcza się w orzecznictwie możliwość odstąpienia od prymatu zasady prawdy obiektywnej w sprawach o prawa stanu przez oddalenie powództwa na podstawie art. 5 KC. Trzeba też dodać, że w uchwale składu 7 sędziów z 7.6.1971 r., III CZP 87/70 Sąd Najwyższy dopuścił możliwość oddalenia powództwa o zaprzeczenie macierzyństwa wytoczonego przez prokuratora. Jak już wyżej wspomniano, jedną z podstawowych zasad prawa rodzinnego jest zasada ochrony dobra dziecka. Zasada ta została wyeksponowana w kilku przepisach Konstytucji RP, zwłaszcza w art. 72 Konstytucji RP zasada dobra dziecka stała się przewodnią dyrektywą unormowań prawa rodzinnego i opiekuńczego i tkwi u podstaw konkretnych rozwiązań zawartych w tym prawie. Znajduje ona potwierdzenie m.in. w art. 56 § 2 KRO, art. 58 § 1 i 4 KRO, art. 62 KRO i nast., art. 86 KRO i nast., art. 92 KRO, 95 KRO, 96 KRO, 98 § 2 i 3 KRO, art. 101 KRO, 103 KRO, 106 KRO, 109-111 KRO, 113 KRO, 114 KRO, 125 § 1 KRO, art. 133 § 1 KRO, art. 141-144 KRO, 147 KRO oraz 149 § 1 KRO, a także w licznych przepisach innych ustaw. Dobro dziecka powinno być zatem jedną z podstawowych okoliczności branych pod uwagę przy ocenie, czy wytoczenie przez prokuratora powództwa o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa pozostaje w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego. Istotna jest tu w szczególności więź łącząca z dzieckiem mężczyznę, który dokonał uznania ojcostwa. Istnieją ponadto inne okoliczności, które powinny być wzięte pod uwagę z punktu widzenia zastosowania art. 5 KC. Po pierwsze, należy uwzględnić zakaz wytoczenia powództwa o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa prekonceptualnego (art. 811 KRO). Jak już wyżej wyjaśniono, zakaz ten odnosi się wyłącznie do sytuacji, gdy uznanie zostało dokonane przed poczęciem dziecka w następstwie procedury medycznie wspomaganej prokreakcji z zastosowaniem komórek rozrodczych pochodzących od anonimowego dawcy (art. 75 1 KRO). Jednakże trzeba uwzględnić okoliczność, że – jak w niniejszej sprawie – zdarzają się też przypadki uznania ojcostwa wobec dziecka już poczętego albo urodzonego. Po drugie, należy wziąć pod uwagę okoliczność, że ewentualne uwzględnienie powództwa sprawiłoby, że nie będzie już możliwe ustalenie ojcostwa. Tymczasem oczywiście nienormalna jest sytuacja, gdy dziecko, również poczęte w następstwie procedury medycznie wspomaganej prokreakcji z zastosowaniem komórek rozrodczych pochodzących od anonimowego dawcy, ma tylko matkę. Po trzecie, ewentualnie negatywnej oceny w zakresie zastosowania art. 5 KC nie powinna uzasadniać okoliczność, że mężczyzna, który dokonał uznania, jest transseksualistą typu kobieta/mężczyzna. Taki mężczyzna z natury rzeczy nie może być ojcem biologicznym dziecka. Jednakże w takim samym stopniu dotyczy to np. mężczyzny uznającego, który jest dotknięty niemocą płciową (impotentia coeundi albo impotentia generandi). Komentarz Sprawa dotyczyła dziecka pary, która po narodzeniu dziecka rozstała się, zaś matka dziecka weszła w nowy związek. Matka dziecka urodzonego z zapłodnienia pozaustrojowego wniosła o pozbawienia swojego byłego partnera ojcostwa. Pozwany nie mógł być biologicznym ojcem dziecka, ale był wpisany w akcie urodzenia jako ojciec. W tej sytuacji prokurator skierował powództwo do sądu o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa. Sąd pierwszej instancji uwzględnił powództwo. Natomiast sąd odwoławczy powziął wątpliwość, którą przedstawił Sądowi Najwyższemu jako zagadnienie prawne. Sąd Najwyższy uznał, że dobro dziecka powinno być jedną z podstawowych okoliczności branych pod uwagę przy ocenie, czy wytoczenie przez prokuratora powództwa o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa pozostaje w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego. Wskazał, że istotna jest tu w szczególności więź łącząca z dzieckiem mężczyznę, który dokonał uznania ojcostwa, a ponadto dostrzegł inne okoliczności, które powinny być wzięte pod uwagę z punktu widzenia zastosowania art. 5 KC. Mając powyższe na uwadze, Sąd Najwyższy uznał w uchwale, że prokurator nie może kwestionować ojcostwa dziecka pochodzącego z zapłodnienia in vitro. Uchwała Sądu Najwyższego z 27.2.2020 r., III CZP 56/19,
Sąd Najwyższy podkreśla, że dobro dziecka oraz więź z mężczyzną dokonującym uznania ojcostwa są kluczowe przy ocenie sprzeczności powództwa z zasadami współżycia społecznego. Analiza zgodności z art. 5 KC oraz zakazu wytoczenia powództwa o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa prekonceptualnego stanowi istotną część rozważań w tej sprawie.