Ocena legalności dowodów w sprawach podatkowych
Naczelny Sąd Administracyjny stwierdził, że organy podatkowe muszą samodzielnie ocenić legalność dowodów, w tym podsłuchanych rozmów, pod kątem zgodności z przepisami i kontrolą sądu. Orzeczenia sądów administracyjnych dotyczące oszustw VAT i procederów karuzelowych podkreślają konieczność precyzyjnej oceny poszczególnych transakcji. Zagadnienie prawne dotyczące wykorzystania stenogramów z podsłuchów w postępowaniu podatkowym budzi poważne wątpliwości. Naczelny Sąd Administracyjny analizował również konieczność zapewnienia stronom aktywnego udziału w postępowaniu oraz ograniczenia kompetencji organów podatkowych w ocenie legalności dowodów.
Tematyka: Naczelny Sąd Administracyjny, dowody w sprawach podatkowych, legalność dowodów, oszustwa VAT, procedery karuzelowe, stenogramy z podsłuchów, aktywny udział stron, kompetencje organów podatkowych
Naczelny Sąd Administracyjny stwierdził, że organy podatkowe muszą samodzielnie ocenić legalność dowodów, w tym podsłuchanych rozmów, pod kątem zgodności z przepisami i kontrolą sądu. Orzeczenia sądów administracyjnych dotyczące oszustw VAT i procederów karuzelowych podkreślają konieczność precyzyjnej oceny poszczególnych transakcji. Zagadnienie prawne dotyczące wykorzystania stenogramów z podsłuchów w postępowaniu podatkowym budzi poważne wątpliwości. Naczelny Sąd Administracyjny analizował również konieczność zapewnienia stronom aktywnego udziału w postępowaniu oraz ograniczenia kompetencji organów podatkowych w ocenie legalności dowodów.
Naczelny Sąd Administracyjny stwierdził, że o rgany podatkowe otrzymujące dowody, np. podsłuchane rozmowy zdobyte przez inne organy, muszą samodzielnie dokonać oceny ich legalności, czyli rozważyć, czy pozyskano je zgodnie z obowiązującymi przepisami i pod kontrolą sądu. Stanowisko organów podatkowych Dyrektor Urzędu Kontroli Skarbowej w O. uznał, że „I”. S.A. działała jako świadomy uczestnik czynności mających na celu dokonanie oszustwa w VAT. Uznano, że procedury weryfikowania dostawców i nabywców oraz postępowania przy zamawianiu i sprzedaży urządzeń miały na celu stworzenie pozorów zachowania przez podatniczkę należytej staranności przy doborze swoich kontrahentów, a w konsekwencji uniknięcia konsekwencji podatkowych. Wskazano, że w 207 łańcuchach transakcji uczestniczyło łącznie 57 podmiotów, z których 26 było tzw. znikającymi podatnikami, czyli takimi, którzy nie uiścili należnego VAT od dokonanych transakcji o zwrot, którego wystąpiła „I”. S.A. Dzięki jego odliczeniu „I”. S.A. w sposób nieuprawniony pomniejszyła swoje zobowiązania podatkowe. Za dowód na to, że podatniczka wiedziała, iż bierze udział w przestępczym procederze, zostały uznane stenogramy z podsłuchanych przez ABW rozmów pracowników „I”. S.A. z kontrahentami. Organ II instancji utrzymał w mocy decyzję określającą „I”. S.A. zobowiązanie podatkowe w podatku od towarów i usług. Orzeczenie WSA Wojewódzki Sąd Administracyjny we Wrocławiu uchylił decyzje organów I i II instancji. Sąd wskazał, że z orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej wynika, że w przypadku oszustwa karuzelowego każda transakcja powinna być rozpatrywana per se, a charakteru danej transakcji w łańcuchu dostaw nie mogą zmienić wcześniejsze lub późniejsze wydarzenia. Uznał, że organy podatkowe w istocie, wbrew wyraźnym wskazówkom zawartym w orzecznictwie TSUE, całą argumentację zbudowały na globalnej ocenie celu i rezultatów poszczególnych łańcuchów transakcji, a nie cechach poszczególnych transakcji zawartych przez skarżącą z konkretnymi dostawcami czy nabywcami. Organy nie wyjaśniły, jak przebiegało oszustwo karuzelowe i czy mamy do czynienia z jednym oszustwem czy kilkoma. Zdaniem Sądu, teza o świadomym uczestnictwie „I”. S.A. w karuzeli podatkowej nie została dostatecznie udowodniona. Sąd wskazał m.in., że organ odwoławczy dużą wagę przywiązywał do materiału dowodowego, udostępnionego przez Prokuratora Okręgowego w O., zebranego w śledztwie, w postaci protokołów odtworzenia zapisów z podsłuchiwanych rozmów pracowników skarżącej. Wojewódzki Sąd Administracyjny we Wrocławiu stwierdził, że protokoły te stanowią materiały zgromadzone w toku postępowania karnego, jednak aby na ich podstawie można było dokonywać określonych ustaleń faktycznych organy powinny mieć dostęp do nagrań, aby możliwe było ich odsłuchanie. W istocie to nagrania z rozmowy, a nie sporządzony na ich podstawie protokół, stanowią dowód w sprawie. Sąd zwrócił również uwagę, że brak nagrań uniemożliwia nie tylko organowi, ale przede wszystkim stronie sprawdzenie poprawności dokonanej transkrypcji. Ta ostatnia okoliczność stanowi naruszenie prawa strony do czynnego udziału w postępowaniu. Ponadto Sąd podkreślił, że sądy administracyjne nie mają kompetencji do oceny legalności takich dowodów w toku postępowania karnego, zaś w rozpatrywanej sprawie organy podatkowe nie wskazały też na rozstrzygnięcia sądów karnych, z których taka ocena by wynikała. W konkluzji WSA we Wrocławiu uznał, że włączone do materiału dowodowego w tej sprawie protokoły odtworzenia zapisów z podsłuchiwanych przez ABW rozmów nie mogły być dowodem w sprawie. Zagadnienie prawne Rozpoznając skargę kasacyjną organu NSA postanowił przedstawić do rozpoznania składowi 7 sędziów zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości dotyczące tego, czy organy podatkowe mogą wykorzystywać jako dowód w postępowaniu podatkowym przekazane przez prokuraturę protokoły (stenogramy) z podsłuchów rozmów, przeprowadzonych przez uprawnione do tego organy, bez stosownego potwierdzenia, że zostały uzyskane zgodnie z prawem i bez dołączonych do nich nagrań? Orzeczenie NSA Skład powiększony odmówił podjęcia uchwały. W uzasadnieniu postanowienia wyjaśniono, że pytanie prawne nie było sformułowane w oparciu o realia sprawy, a jednocześnie skład orzekający wystąpił o podjęcie uchwały konkretnej a nie abstrakcyjnej. Zdaniem NSA przedstawione zagadnienie nie jest niezbędne do oceny zasadności skargi kasacyjnej organu, nie można zaś domniemywać ani modyfikować pytania skierowanego do powiększonego składu (zob. post. NSA z 1.10.2018 r., I FPS 2/18, ). Naczelny Sąd Administracyjny w jednej ze spraw oddalił skargę kasacyjną organu, w drugiej z przyczyn procesowych uchylił zaskarżony wyrok. W uzasadnieniu wyroków wyjaśniono, że organ podatkowy będzie musiał ustalić, czy podsłuchy zostały zdobyte zgodnie z formalnymi wymogami wynikającymi z odrębnych przepisów, przede wszystkim czy zastosowanie odpowiedniej techniki operacyjnej odbyło się za zgodą i pod kontrolą sądu powszechnego. Jednocześnie NSA podkreślił, że nie ma jeszcze możliwości stwierdzenia, czy podsłuchane treści mogą być one dowodem w sprawie, ale uznał, że bez względu na to czy organowi podatkowemu uda się uzyskać oryginalne nagrania, czy nie i tak będzie mógł z nich skorzystać. W razie braku nagrań dowód taki będzie dowodem ułomnym. Naczelny Sąd Administracyjny stwierdził, że w sytuacji, gdy skarżąca nie mogła zapoznać się z przesłuchaniami świadków – z uwagi na ich wyłączenie z materiału dowodowego – organ odwoławczy zobowiązany był do powtórzenia w postępowaniu podatkowym dowodu z przesłuchania świadka, uprzednio przesłuchanego w toku innego postępowania, dla zrealizowania zasady czynnego udziału strony w tym przesłuchaniu i zadośćuczynienia żądaniu strony przeprowadzenia dowodu. Okoliczność faktyczna może być uznana za udowodnioną, jeżeli strona miała możliwość wypowiedzenia się co do przeprowadzonych dowodów. Jedną z głównych zasad postępowania podatkowego jest zasada czynnego udziału strony w postępowaniu podatkowym. Skoro więc organ odwoławczy wnioski negatywne dla skarżącej – jej świadomego działania w oszustwie karuzelowym, wywodzi na podstawie dowodów z przesłuchań świadków niedostępnych dla „I”. S.A., to konieczność przesłuchania świadków jest oczywista. Naczelny Sąd Administracyjny nie podzielił natomiast stanowiska WSA we Wrocławiu o konieczności skorzystania z pomocy biegłego w tej sprawie. Stwierdził bowiem, że w zwykłych sprawach handlowych nie ma takiego obowiązku. Naczelny Sąd Administracyjny zakwestionował też wskazaną w uzasadnieniu wyroku sądu I instancji konieczność ustalenia wzorca racjonalności oraz wzorca dobrej wiary, tak aby ustalić, czy skarżąca wiedziała lub mogła wiedzieć o nieprawidłowościach, które miały miejsce u konkretnych dostawców jej dostawców lub u konkretnych nabywców jej nabywców. To, czy podatniczka dochowała należytej staranności kupieckiej odnośnie do weryfikacji swych kontrahentów i zawieranych transakcji należy ustalić w realiach konkretnej sprawy i nie ma możliwości stworzenia jednego wzorca. Naczelny Sąd Administracyjny uznał też za wykraczające poza kompetencje organu zobowiązanie go przez WSA we Wrocławiu do ustalania, kto był organizatorem całego procederu. Należy do bowiem do zadań prokuratury a nie organu podatkowego. Wyroki NSA z 7.2.2019 r., I FSK 1860/17, I FSK 1881/17 Wyroki NSA z 7.2.2019 r., I FSK 1860/17, I FSK 1881/17
Naczelny Sąd Administracyjny podkreślił konieczność samodzielnej oceny przez organy podatkowe legalności zebranych dowodów, w tym podsłuchów. Uznał, że brak nagrań z podsłuchów może stanowić dowód ułomny. Sąd również zwrócił uwagę na konieczność zapewnienia stronom aktywnego udziału w postępowaniu oraz nieprzekraczania kompetencji organów podatkowych. Wyroki NSA z 7.2.2019 r. dotyczyły m.in. konieczności precyzyjnej oceny transakcji w kontekście oszustw karuzelowych i zapewnienia uczestnictwa stron w postępowaniu.