Odpłatne zbycie akcji, pod pozorem dokonania zbycia nieodpłatnego w formie darowizny

Naczelny Sąd Administracyjny uznał, że nie można dokonywać odpłatnego zbycia akcji pod pozorem darowizny celem uniknięcia opodatkowania. Przeniesienie akcji przez J.W. na rzecz Funduszu O. VII okazało się czynnością pozorną mającą na celu uniknięcie podatków. Organy podatkowe kwestionowały czynność podatkową, co doprowadziło do sporu przed sądami administracyjnymi.

Tematyka: Naczelny Sąd Administracyjny, odpłatne zbycie akcji, pozorna darowizna, unikanie opodatkowania, organy podatkowe, czynność prawna, obowiązek podatkowy, skutki podatkowe, OrdPU, dochód z kapitałów pieniężnych, podatek dochodowy, NSA

18.9.2019 r. Naczelny Sąd Administracyjny uznał, że nie można w celu obejścia przepisów prawa oraz
nadużywania prawa podatkowego w celu osiągnięcia korzyści ekonomicznej dokonywać czynności
cywilnoprawnych takich jak odpłatne zbycie akcji, pod pozorem dokonania zbycia nieodpłatnego w formie
darowizny. Działanie takie w istocie ma na celu uniknięcie opodatkowania dochodu z mającej nastąpić
wkrótce wypłaty dywidendy oraz obciążenia podatkowego związanego z ich zbyciem, z zachowaniem przy
tym możliwości zarządzania tymi akcjami. Przeniesienie akcji tytułem darowizny miało charakter czynności
pozornej, w związku z czym na gruncie prawa podatkowego należy respektować skutki prawne tej umowy.
Stan faktyczny
J.W. zaangażowany był kapitałowo w wiele powiązanych ze sobą podmiotów i spółek, w tym m.in. E. S.A. i E.H. S.A,
O. S.A., P. Sp. z o.o., spółkę komandytową W.I.S. & Co., W.I.L., oraz Towarzystwo F. S.A. i O. VII Fundusz
Inwestycyjny Zamknięty (A). J.W. miał decydujący wpływ na oświadczenia woli poszczególnych podmiotów będących
stronami dokonanych czynności. 21.5.2012 r. doszło bowiem do pozornie tylko nieodpłatnego przeniesienia przez
J.W., tytułem darowizny, 1 097 537 sztuk akcji E. S.A. na rzecz Funduszu O. VII. Z ustaleń organów podatkowych
wynikało, że w rzeczywistości czynność prawna odpłatnego zbycia akcji spółki E. S.A. składała się ze zbioru
powiązanych ze sobą czynności i miała na celu obejście przepisów prawa podatkowego. Na początku doszło do
przeniesienia własności akcji spółki E. S.A. na rzecz O. VII F. I. Z. „Przyczyniło się to do wzrostu wartości aktywów
funduszu, co skutkowało wzrostem wartości certyfikatów inwestycyjnych zakupionych wcześniej przez spółkę
komandytową W.I.S. & Co. W konsekwencji, wraz z sukcesywnym wpływaniem do Funduszu żądań wykupu
certyfikatów inwestycyjnych formułowanych przez spółkę W.I.S. & Co, następowało ich wykupywanie oraz
umorzenie. W wyniku tego spółka otrzymywała środki pieniężne. Natomiast ostatnią czynnością było przekazanie
tych środków pieniężnych podatnikowi przez spółkę W.I.S. & Co. W istocie stanowiło ono spełnienie świadczenia
przez O. VII F. I. Z. w zamian za nabyte akcje spółki E. S. A. Należy przy tym podkreślić, że w świetle przepisu art.
356 § 2 KC świadczenie pieniężne może zostać spełnione nie tylko osobiście przez dłużnika, lecz także przez osobę
trzecią. Dlatego przekazywanie podatnikowi środków przez spółkę W.I.S. & Co stanowiło spełnienie świadczenia
wzajemnego. Nastąpiło ono jednak dopiero po wzroście wartości aktywów O. VII Funduszu Inwestycyjnego
Zamkniętego na skutek nabycia akcji spółki E. S.A.”. Szczegółowy opis stanu faktycznego znajduje się w wyroku
Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Lublinie z 26.20.2018 r. (I SA/Lu 472/18).
Stanowisko organów podatkowych
28.4.2017 r. Naczelnik Urzędu Celno-Skarbowego w B. określił zobowiązanie J.W. w przedmiocie podatku
dochodowego od osób fizycznych za 2012 r. W wysokości 22 041 408 zł. Dyrektor Izby Administracji Skarbowej
w Lublinie w decyzji z 20.4.2018 r. utrzymał poprzednią decyzję w mocy. Dyrektor stanął na stanowisku, że wszystkie
fakty ustalone w omawianej sprawie należy rozpatrywać łącznie, uwzględniając przy tym kolejność wydarzeń.
J.W. wniósł w związku z tym skargę do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Lublinie, który zaskarżoną
decyzję uchylił. W opinii organu podatkowego „celem działania podatnika była próba ukrycia faktycznej czynności
cywilnoprawnej, jaką było odpłatne zbycie akcji, pod pozorem dokonania zbycia nieodpłatnego w formie darowizny
w celu uniknięcia opodatkowania dochodu z mającej nastąpić wkrótce wypłaty dywidendy oraz obciążenia
podatkowego związanego z ich zbyciem - z zachowaniem możliwości zarządzania tymi akcjami. Choć dokonana
przez podatnika czynność przeniesienia akcji miała pozorować czynność zwolnioną od opodatkowania, to
w rzeczywistości (...) podlegała opodatkowaniu podatkiem dochodowym”. W opinii Dyrektora, aby uniknąć
opodatkowania, które w sensie ekonomicznym niewątpliwie powstało, J.W. wykorzystał powiązane i zależne od niego
spółki i podmioty, w tym O. VII F. I. Z. (A.), W.I.S. & Co oraz W.I.L.
Organy podatkowe, na podstawie art. 199a § 1 i 2 OrdPU, mają prawo kwestionować od strony podatkowej
darowiznę akcji spółki E. na rzecz Funduszu O. VII, którą oceniły jako czynność pozorną. W opinii organów bowiem
między stronami umowy darowizny doszło do dokonania czynności cywilnoprawnej, ale innej niż wynikająca
z dosłownego brzmienia oświadczeń woli, tj. do odpłatnego zbycia akcji. Dlatego też organy podatkowe oceniły tą
czynność z punktu widzenia jej konsekwencji podatkowych. Prowadzi ona bowiem do przysporzenia korzyści obu
stronom (po stronie J.W. doszło do zamiany jednego rodzaju aktywa – akcji spółki E. na inne - udział w majątku
spółki W.I.S. & Co), choć odpowiada cechom darowizny określonym w art. 888 § 1 KC.
Stanowisko WSA

Wojewódzki Sąd Administracyjny w Lublinie stwierdził natomiast, że zaskarżona decyzja organów podatkowych
narusza prawo i uchylił ją. Zdaniem WSA w omawianej sprawie kluczowe jest ustalenie, czy kontrowersyjna
umowa zawarta 21.5.2012 r., na podstawie której skarżący będący właścicielem 1.097.537 akcji E. S.A.,
przeniósł te akcje tytułem darowizny na rzecz Funduszu O. VII, miała charakter czynności prawnej pozornej
i czy w związku z tym na gruncie prawa podatkowego powstał obowiązek podatkowy.
WSA uznał, że „art. 199a OrdPU nie może stanowić narzędzia kwestionowania podatkowych skutków czynności
prawnej, jeżeli na gruncie prawa cywilnego była ona rzeczywista, a nie pozorna (...) przepis ten nie uprawnia
organów podatkowych do zignorowania, na gruncie prawa podatkowego, konsekwencji wynikających z ważnych
i skutecznych czynności prawnych, nawet jeżeli zostały podjęte celem zmniejszenia ciężarów podatkowych”.
Wyrok NSA
Naczelny Sąd Administracyjny nie podzielił stanowiska Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Lublinie i wyrok
uchylił, pozostawiając w mocy zaskarżoną decyzję organu podatkowego. Co istotne, NSA podkreślił, że
„uczestnicy obrotu prawnego dokonują w praktyce różnorakich czynności prawnych nienazwanych co jest
efektem swobody kontraktowej. W takich przypadkach do obowiązków organów podatkowych nie należy
kwalifikacja czynności prawnych z punktu widzenia określenia ich nazwanego lub nie nazwanego charakteru,
lecz kwalifikacja służąca zastosowaniu lub odmowie zastosowania przepisu art. 17 ust 1 pkt 6 lit a) PDOFizU.
Przepis ten stanowi o przychodach z kapitałów pieniężnych pochodzących z odpłatnego zbycia udziałów
w spółkach mających osobowość prawną”.
W ocenie NSA w omawianej sprawie doszło do spełnienia przesłanek zawartych w art. 17 ust 1 pkt 6 lit a) PDOFizU,
z którego wynika, że osoba fizyczna, która uzyskała przychód z odpłatnego zbycia akcji jest obowiązana zapłacić
podatek od osiągniętego dochodu z zastosowaniem stawki 19%. Chodzi tutaj o przychody z przychody z odpłatnego
zbycia akcji, niezależnie od tego poprzez dokonanie jakiej czynności prawnej nastąpiło ich odpłatne zbycie.
Przychody te stanowią dochód podlegający opodatkowaniu. W omawianej sprawie w rzeczywistości umowa
darowizny nie została zawarta. Była to za to czynność prawna odpłatnego zbycia akcji spółki E. S.A. Jak podkreśla
NSA w sprawie tej należało uwzględnić, zgodnie z art. 199a § 1 OrdPU, „zgodny zamiar stron i cel czynności, a nie
tylko dosłowne brzmienie oświadczeń woli złożonych przez strony czynności. Dopiero na podstawie tak określonej
treści czynności prawnej organ podatkowy wywodzi określone skutki podatkowe. Należy raz jeszcze podkreślić, że
nie jest rolą organów podatkowych cywilnoprawna kwalifikacja czynności prawnej, lecz jedynie ocena skutków
prawnopodatkowych, jakie ona wywołuje”.
Warto przy czym pamiętać, na co też zwrócił uwagę NSA, że wskazanie skutków podatkowych dokonanej czynności
prawnej może być uzależnione od ustalenia stanu faktycznego na podstawie przepisu art. 199a § 2 OrdPU. Wynika
z niego bowiem, że jeżeli pod pozorem dokonania czynności prawnej dokonano innej czynności prawnej, to
skutki podatkowe wywodzi się z tej ukrytej czynności prawnej. Jak zauważył dalej NSA, „istota pozorności
czynności prawnych sprowadza się bowiem nie tyle do dokonania przez strony dwóch odmiennych czynności
prawnych, lecz jednej czynności prawnej, której oświadczenie ukryte zawiera pewne modyfikacje w stosunku do
oświadczenia woli uzewnętrznionego”. Dlatego też NSA orzekł, że w omawianej sprawie zaistniała czynność pozorna
- strony nie zawarły bowiem umowy darowizny akcji spółki E. S.A., lecz dokonały czynności prawnej odpłatnego
zbycia akcji spółki E. S.A. Jak wskazał dalej NSA, J.W., otrzymując środki pieniężne od spółki W.I.S. & Co uzyskał
przysporzenie majątkowe. Słusznie więc organy podatkowe uznały, że wiążę się to z powstaniem obowiązku
podatkowego w podatku dochodowym od osób fizycznych. J.W. osiągnął bowiem przychód z czynności odpłatnego
zbycia akcji spółki E. S.A. na rzecz O. VII F. I. Z.
Wyrok NSA z 18.9.2019 r., II FSK 872/19

Naczelny Sąd Administracyjny ostatecznie uchylił decyzję organu podatkowego, stwierdzając, że czynność dokonana przez J.W. była faktycznie odpłatnym zbyciem akcji, a nie darowizną. NSA podkreślił, że organy podatkowe nie mogą ignorować konsekwencji prawnych ważnych czynności prawnych, nawet jeśli zmierzają do zmniejszenia obciążeń podatkowych.