Renta rodzinna – wybrane zagadnienia

Zgodnie z art. 65 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych renta rodzinna przysługuje uprawnionym członkom rodziny osoby zmarłej spełniającej warunki do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy. Wnioskujący o rentę rodzinną podlega ocenie według stanu prawnego obowiązującego w momencie złożenia wniosku. Renta rodzinna jest świadczeniem pochodnym, uprawniającym po spełnieniu określonych warunków.

Tematyka: renta rodzinna, EmRentFUSU, świadczenia emerytalno-rentowe, uprawnienia, śmierć żywiciela, orzecznictwo, małżonek, wdowa, wdowiec, wspólność małżeńska, alimenty

Zgodnie z art. 65 ustawy z 17.12.1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(t.jedn.: Dz.U. z 2016 r. poz. 887; dalej jako: EmRentFUSU) renta rodzinna przysługuje uprawnionym
członkom rodziny osoby, która w chwili śmierci miała ustalone prawo do emerytury lub renty z tytułu
niezdolności do pracy lub spełniała warunki wymagane do uzyskania jednego z tych świadczeń.
Wniosek o rentę rodzinną, tak jak inne wnioski o świadczenia emerytalno-rentowe, podlega rozpoznaniu według
stanu prawnego obowiązującego w dacie jego złożenia, chyba że z regulacji szczególnych lub intertemporalnych
wynika, że mogą być stosowane inne zasady. Artykuł 65 ust. 1 EmRentyFUSU jest regulacją szczególną
w powyższym rozumieniu w odniesieniu do określenia stanu prawnego właściwego przy rozpoznawaniu wniosku
o rentę rodzinną w tej jego części, która obejmuje badanie uprawnień do renty z tytułu niezdolności do pracy lub
emerytury osoby zmarłej. Zgodnie z tym przepisem, przy ustalaniu uprawnień do renty rodzinnej po osobie,
która w chwili śmierci nie miała ustalonego prawa do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy,
oceny spełnienia przez nią warunków wymaganych do uzyskania jednego z tych świadczeń dokonuje się
według stanu prawnego obowiązującego w dacie jej śmierci. Oznacza to, że nie uwzględnia się zmian stanu
prawnego, w zakresie nabywania uprawnień do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy, dokonanych po
śmierci żywiciela, chyba że przepisy intertemporalne w ramach nowelizacji przewidują inne rozwiązania. Wniosek
o rentę rodzinną w pozostałej części, dotyczącej warunków stawianych ubiegającym się o to świadczenie
członkom rodziny, podlega rozpoznaniu według przepisów w brzmieniu obowiązującym w dacie jego
zgłoszenia, chyba że co innego wynika z przepisów szczególnych (zob. wyrok SA w Szczecinie z 16.6.2015 r.,
III AUa 813/14; wyrok SA w Poznaniu z 2.12.2015 r., III AUa 517/15 oraz wyrok SN z 27.11.2013 r., I UK 171/13).
Renta rodzinna jest świadczeniem pochodnym świadczenia, jakie przysługiwałoby osobie zmarłej, dlatego
w pierwszej kolejności rozpoznaniu podlega spełnienie przesłanek przez osobę zmarłą, a dopiero następnie ustalane
jest prawo do tego świadczenia członka rodziny po osobie zmarłej (zob. wyrok SA w Poznaniu z 4.8.2016 r., III AUa
2127/15). Należy podkreślić, że dla przyznania prawa do renty rodzinnej nie mają znaczenia żadne inne okoliczności,
poza wyżej wymienionymi. Dochodzone świadczenie nie jest bowiem świadczeniem przyznawanym z uwagi na
potrzeby, nawet najbardziej uzasadnione, ale świadczeniem zależnym od okresów opłacania składek na
ubezpieczenie społeczne (zob. wyrok SA w Lublinie z 2.3.2016 r., III AUa 1011/15; wyrok SA w Gdańsku z 3.2.2016
r., III AUa 2064/15). Jeżeli zmarły w chwili śmierci nie miał ustalonego prawa do emerytury lub renty z tytułu
niezdolności do pracy decyzją organu rentowego o przyznaniu jednego z tych świadczeń, to badaniu podlega, czy
spełniał on warunki wymagane do uzyskania jednego z nich (zob. wyrok SN z 26.1.2017 r., II UK 641/15). Przy
ocenie prawa do renty przyjmuje się, że osoba zmarła była całkowicie niezdolna do pracy.
W orzecznictwie istniały rozbieżności co do tego, czy na podstawie art. 65 ust. 1 EmRentyFUSU dopuszczalne jest
nabycie prawa do renty rodzinnej po osobie, która – nie spełniając warunków ustawowych – pobierała wskutek
błędnej decyzji ZUS świadczenie emerytalne lub rentowe. Zgodnie z jednym z poglądów prawa do renty rodzinnej nie
można nabyć po osobie, która pomimo niespełniania warunków ustawowych uzyskała świadczenia w wyniku błędnej
decyzji organu rentowego (zob. wyrok SN z 28.2.2001 r., II UKN 248/00). W innych orzeczeniach przyjmowano
natomiast, że warunek wynikający z art. 65 ust. 1 EmRentyFUSU jest spełniony także wówczas, gdy to świadczenie
przyznane zostało błędną decyzją organu rentowego, która nie została wzruszona do dnia śmierci świadczeniobiorcy
w trybie art. 114 ust. 1 EmRentyFUSU. Nie jest bowiem dopuszczalne zweryfikowanie błędnej decyzji przez organ
rentowy w postępowaniu dotyczącym przyznania renty rodzinnej w odniesieniu do osoby, która już nie żyje (zob.
wyrok SN z 11.10.2016 r., I UK 354/15). Drugi pogląd podzielił SN, podejmując uchwałę w składzie 7 sędziów,
w której uznano, że uprawniony członek rodziny nabywa prawo do renty rodzinnej po osobie, która w chwili
śmierci, pomimo niespełniania warunków, miała ustalone prawo do emerytury lub renty z tytułu niezdolności
do pracy na skutek błędu organu rentowego (zob. uchwała SN [7] z 26.4.2017 r., III UZP 1/17).
Do renty rodzinnej uprawniony jest, po spełnieniu warunków określonych w przepisach EmRentFUSU, m.in.
małżonek oraz wdowa i wdowiec. Podkreśla się, że osoba ubiegająca się o rentę rodzinną powołująca się na
istnienie ważnego małżeństwa w chwili śmierci okoliczność tę musi uzyskać stosownym aktem stanu cywilnego, sąd
nie jest bowiem uprawniony do ustalenia tej okoliczności jako koniecznej przesłanki rozstrzygnięcia w inny sposób
(zob. wyrok SA w Białymstoku z 14.4.2016 r., III AUa 1219/15). Na mocy art. 70 ust. 3 EmRentyFUSU małżonka
rozwiedziona lub wdowa, która do dnia śmierci męża nie pozostawała z nim we wspólności małżeńskiej, ma prawo
do renty rodzinnej, jeżeli oprócz spełnienia warunków określonych w ust. 1 lub 2 miała w dniu śmierci męża prawo do
alimentów z jego strony ustalone wyrokiem lub ugodą sądową (zob. wyrok SN z 18.12.2014 r., III UK 54/14, OSNP Nr
7/2016, poz. 90). Regulację tę stosuje się odpowiednio do wdowca. Podkreślenia wymaga, że za prawo do
alimentów w rozumieniu art. 70 ust. 3 EmRentyFUSU nie może być jednak uznane umowne, także

dorozumiane ustalenie i dostarczanie po rozwodzie środków utrzymania na rzecz małżonka rozwiedzionego
uznanego za wyłącznie winnego rozkładu pożycia (zob. uchwała SN [7] z 25.5.2017 r., III UZP 2/17).
Pojęcie wspólności małżeńskiej przewidziane w art. 70 ust. 3 EmRentyFUSU obejmuje nie tylko wspólność
majątkową małżeńską, lecz także więź duchową, osobistą, emocjonalną i uczuciową. Należy więc także dopuścić
możliwość, że wspólność małżeńska nie istniała pomimo formalnego pozostawania w związku małżeńskim.
Przyjmuje się przy tym, że oddzielne zamieszkiwanie małżonków nie jest równoznaczne z ustaniem wspólności
małżeńskiej w rozumieniu art. 70 ust. 3 EmRentyFUSU (zob. wyrok SA w Poznaniu z 22.3.2016 r., III AUa 1381/15).
Niekiedy konieczne jest uwzględnienie szczególnych niezależnych od woli małżonków okoliczności, które w sposób
swoisty kształtują relacje małżeńskie, zwłaszcza gdy takie okoliczności jak warunki życiowe, niemożność znalezienia
pracy czy też stan zdrowia są niezależne od woli stron i mogą prowadzić do okresowego, a czasami nawet
wieloletniego osobnego zamieszkiwania małżonków (zob. wyrok SA w Gdańsku z 24.11.2016 r., III AUa 1076/16).
Uchwała SN [7] z 26.4.2017 r., III UZP 1/17, uchwała SN [7] z 25.5.2017 r., III UZP 2/17

Renta rodzinna po osobie zmarłej jest przyznawana po spełnieniu warunków określonych w ustawie. Istnieją różnice interpretacyjne dotyczące nabycia tego świadczenia w przypadku błędnej decyzji organu rentowego. Uprawnieni do renty rodzinnej to m.in. małżonek, wdowa i wdowiec. Warto podkreślić, że okoliczność istnienia ważnego małżeństwa musi być potwierdzona stosownym aktem stanu cywilnego.