Pojęcie „miejsce, w którym pracownik zazwyczaj świadczy pracę”
Artykuł omawia interpretację pojęcia "miejsce, w którym pracownik zazwyczaj świadczy pracę" w kontekście rozporządzenia Bruksela I oraz jego różnice względem pojęcia "portu macierzystego" z załącznika III do rozporządzenia Nr 3922/91 w kontekście sporów dotyczących pracowników lotniczych. Wskazuje również na autonomiczną wykładnię tego pojęcia oraz konieczność uwzględnienia wielu czynników przy jego identyfikacji.
Tematyka: rozporządzenie Bruksela I, port macierzysty, załoga lotnicza, jurysdykcja sądowa, pracownik lotniczy
Artykuł omawia interpretację pojęcia "miejsce, w którym pracownik zazwyczaj świadczy pracę" w kontekście rozporządzenia Bruksela I oraz jego różnice względem pojęcia "portu macierzystego" z załącznika III do rozporządzenia Nr 3922/91 w kontekście sporów dotyczących pracowników lotniczych. Wskazuje również na autonomiczną wykładnię tego pojęcia oraz konieczność uwzględnienia wielu czynników przy jego identyfikacji.
Artykuł 19 pkt 2 lit. a) rozporządzenie Rady (WE) Nr 44/2001 z 22.12.2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych[Dz.Urz. UE L Nr 12, s. 1; dalej jako: rozporządzenie Bruksela I.] należy interpretować w ten sposób, że w przypadku pozwu wniesionego przez członka personelu latającego przewoźnika lotniczego lub osobę oddelegowaną do tego przewoźnika, aby określić jurysdykcję sądu rozpatrującego sprawę, pojęcie „miejsce, w którym pracownik zazwyczaj świadczy pracę”, w rozumieniu tego przepisu nie jest równoważne z pojęciem „portu macierzystego” w rozumieniu załącznika III do rozporządzenia Nr 3922/91 w sprawie harmonizacji wymagań technicznych i procedur administracyjnych w dziedzinie lotnictwa cywilnego[Rozporządzenie Rady (EWG) Nr 3922/91 z 16.12.1991 r. w sprawie harmonizacji wymagań technicznych i procedur administracyjnych w dziedzinie lotnictwa cywilnego (Dz.U. 1991, L 373, s. 4 – wyd. spec. w jęz. polskim, rozdz. 7, t. 1, s. 348), zmienione rozporządzeniem (WE) Nr 1899/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z 12.12. 2006 r. (Dz.U. 2006, L 377, s. 1; dalej jako: rozporządzenie Nr 3922/91).]. Pojęcie „portu macierzystego” stanowi jednak istotną wskazówkę do celów określenia „miejsca, w którym pracownik zazwyczaj świadczy pracę”. Wyrok TS z 14.9.2017 r., Nogueira i in., C-168/16 i C-169/16 Ramy prawne Konwencja o międzynarodowym lotnictwie cywilnym, podpisana w Chicago 7.12.1944 r.[Dalej jako: Konwencja chicagowska.], została ratyfikowana przez wszystkie państwa członkowskie UE, przy czym sama Unia nie jest stroną tej Konwencji. Artykuł 17 tej Konwencji stanowi, że statki powietrzne mają przynależność państwową państwa, w którym są zarejestrowane. Artykuł 18 pkt 1 rozporządzenia Bruksela I przewiduje, że jeżeli przedmiotem postępowania jest indywidualna umowa o pracę lub roszczenia z indywidualnej umowy o pracę, jurysdykcję określa się według niniejszej sekcji, bez uszczerbku dla art. 4 i art. 5 pkt 5. Artykuł 19 rozporządzenia Bruksela I stanowi, że pracodawca mający miejsce zamieszkania w państwie członkowskim może być pozwany: 1) przed sądy państwa członkowskiego, w którym ma miejsce zamieszkania; lub 2) w innym państwie członkowskim: a) przed sąd miejsca, w którym pracownik zazwyczaj świadczy lub ostatnio zazwyczaj świadczył pracę; lub b) jeżeli pracownik zazwyczaj nie świadczy lub zazwyczaj nie świadczył pracy w jednym i tym samym państwie – przed sąd miejsca, w którym znajduje się albo znajdował się oddział, który pracownika zatrudnił. Zgodnie z art. 21 rozporządzenia Bruksela I od przepisów niniejszej sekcji można odstąpić na podstawie umowy tylko wówczas: 1) jeżeli umowa została zawarta po powstaniu sporu lub 2) jeżeli przyznaje ona pracownikowi prawo do wytaczania powództwa przed sądy inne niż wymienione w niniejszej sekcji. Rozporządzenie Nr 3922/91 stosuje się, jak stanowi jego art. 1, do harmonizacji wymagań technicznych oraz procedur administracyjnych w dziedzinie bezpieczeństwa lotnictwa cywilnego, związanej z eksploatacją i obsługą statków powietrznych, oraz osób i instytucji zaangażowanych w takie zadania. Rozporządzenie to obejmowało – przed uchyleniem na mocy rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) Nr 216/2008[Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) Nr 216/2008 z 20.2.2008 r. w sprawie wspólnych zasad w zakresie lotnictwa cywilnego i utworzenia Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa Lotniczego oraz uchylającego dyrektywę Rady 91/670/EWG, rozporządzenie (WE) Nr 1592/2002 i dyrektywę 2004/36/WE (Dz.U. 2008, L 79, s. 1).] – załącznik III, którego część Q była zatytułowana „Ograniczenia czasu lotu i służby oraz wymagania dotyczące wypoczynku”. Reguła lotnicza (OPS) 1.1090, pkt 3.1, która była zawarta w tej części, stanowiła, że operator wyznacza każdemu członkowi załogi stały port macierzysty. Ta część zawierała także OPS 1.1095, w której w pkt 1.7 zdefiniowano pojęcie „port macierzysty” jako „miejsce wskazane przez operatora członkowi załogi, z którego członek załogi zazwyczaj rozpoczyna i w którym kończy okres służby lub serię okresów służby i w którym w zwykłych warunkach operator nie odpowiada za zakwaterowanie danego członka załogi”. Ponadto OPS 1.1110, która także była zawarta w części Q w załączniku III do rozporządzenia Nr 3922/91, miała następujące brzmienie: „1. Minimalny okres wypoczynku 1.1. Minimalny okres wypoczynku, jaki należy zapewnić przed rozpoczęciem okresu czynności lotniczych rozpoczynającego się w porcie macierzystym, odpowiada co najmniej długości poprzedniego okresu służby lub 12 godzinom, w zależności od tego, który z tych okresów jest dłuższy. 1.2. Minimalny okres wypoczynku, jaki należy zapewnić przed rozpoczęciem okresu pełnienia obowiązków lotniczych rozpoczynającego się poza portem macierzystym, odpowiada co najmniej długości poprzedniego okresu służby lub 10 godzinom, w zależności od tego, który z tych okresów jest dłuższy; w przypadku minimalnego okresu wypoczynku poza portem macierzystym operator zapewnia możliwość 8 godzin snu, uwzględniając potrzeby wynikające z podróży oraz inne potrzeby fizjologiczne”. Zgodnie z motywem 18b rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) Nr 883/2004 z 29.4.2004 r. w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego[Dz.Urz. UE L Nr 166, s. 1; dalej jako: rozporządzenie Nr 883/2004 – zmienionego rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 465/2012 z 22.5.2012 r., Dz.Urz. UE L Nr 149, s. 4; dalej jako: rozporządzenie Nr 465/2012.] w załączniku III do rozporządzenia Nr 3922/91 pojęcie „portu macierzystego” załogi lotniczej i personelu pokładowego zdefiniowane jest jako miejsce wskazane przez operatora członkowi załogi, z którego członek załogi zazwyczaj rozpoczyna i w którym kończy okres służby lub serię okresów służby, i w którym w zwykłych warunkach operator nie odpowiada za zakwaterowanie danego członka załogi. Aby ułatwić stosowanie tytułu II niniejszego rozporządzenia do załogi lotniczej i personelu pokładowego, uzasadnione jest wykorzystanie pojęcia „portu macierzystego” jako kryterium służącego do określenia ustawodawstwa mającego zastosowanie do załogi lotniczej i personelu pokładowego. Jednakże określenie ustawodawstwa mającego zastosowanie do załogi lotniczej i personelu pokładowego powinno mieć charakter stabilny, a zasada portu macierzystego nie powinna powodować częstych zmian mającego zastosowanie ustawodawstwa w związku z systemem pracy lub okresowym zapotrzebowaniem w tym sektorze. Artykuł 11 rozporządzenia Nr 883/2004 brzmi: „1. Osoby, do których stosuje się niniejsze rozporządzenie, podlegają ustawodawstwu tylko jednego państwa członkowskiego. Ustawodawstwo takie określane jest zgodnie z przepisami niniejszego tytułu. […] 3. Zgodnie z przepisami art. 12–16: a) osoba wykonująca w państwie członkowskim pracę najemną lub pracę na własny rachunek podlega ustawodawstwu tego państwa członkowskiego […]. 5. Praca w charakterze członka załogi lotniczej lub personelu pokładowego, wykonywana w lotniczym transporcie pasażerów lub towarów, jest uznawana za pracę wykonywaną w państwie członkowskim, w którym znajduje się port macierzysty, zgodnie z definicją zawartą w załączniku III do rozporządzenia (EWG) Nr 3922/91”. W art. 3 rozporządzenia Nr 465/2012 uściślono, że art. 11 ust. 5 rozporządzenia Nr 883/2004 wchodzi w życie 20. dnia po jego opublikowaniu w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej. Ta publikacja miała miejsce 8.6.2012 r., a zatem zmiany dokonane na mocy tego rozporządzenia nie mają zastosowania, ratione temporis, do sporów rozpatrywanych w postępowaniu głównym. Stan faktyczny Sprawa C-169/16 dotyczyła zawartej 21.4.2008 r. przez M.J. Moreno Osacar w Hiszpanii umowy o pracę z Ryanair Designated Activity Company [Dawniej Ryanair Ltd; dalej jako: Ryanair.]. Ryanair jest przewoźnikiem lotniczym z siedzibą w Irlandii. Na podstawie tej umowy jego zadania obejmowały „bezpieczeństwo, opiekę, pomoc i kontrolę w stosunku do pasażerów; obowiązki związane z wsiadaniem do samolotu i wysiadaniem z niego […], sprzedaż na pokładzie samolotu; sprzątanie wewnątrz samolotu, sprawdzanie związane z bezpieczeństwem oraz wszelkie istotne zadania, jakie może mu […] powierzyć spółka”. Zgodnie z tą umową, sporządzoną w języku angielskim, sądy irlandzkie są właściwe, aby rozpatrzyć ewentualne spory, jakie mogą powstać między stronami w związku z wykonywaniem i wypowiedzeniem tej umowy, a ustawodawstwo tego państwa reguluje stosunek pracy między stronami. W tej umowie wskazano także, że świadczenie pracy przez M.J. Morena Osacara, w charakterze personelu pokładowego, uważa się za wykonywane w Irlandii, ponieważ jego funkcje są sprawowane na pokładzie samolotów zarejestrowanych w tym państwie członkowskim i należących do krajowego przewoźnika lotniczego. Ponadto w umowie o pracę M.J. Morena Osacara wskazano lotnisko w Charleroi (Belgia) jako „port macierzysty” i nałożono na niego obowiązek zamieszkiwania w odległości nie większej niż godzina drogi od tego portu macierzystego. W związku z tym zamieszkał on w Belgii. M.J. Morena Osacar 16.6.2011 r. złożył wypowiedzenie. Następnie, uznając, że były pracodawca powinien był przestrzegać przepisów ustawodawstwa belgijskiego oraz je stosować, a także że sądy tego państwa są właściwe, aby orzec w przedmiocie jego żądań, M.J. Moreno Osacar pozwał Ryanair przed sąd w Charleroi. Ryanair kwestionował jurysdykcję belgijskich sądów do rozpatrzenia tego sporu. Spółka twierdziła, że istnieje ścisły i konkretny związek między tym sporem a sądami irlandzkimi. Wynika to z klauzul: wyboru sądu i prawa właściwego, którym wskazano, że jest prawo irlandzkie. Ponadto spółka podnosiła, że M.J. Moreno Osacar podlega irlandzkiemu ustawodawstwu w dziedzinie podatków i zabezpieczenia społecznego oraz że wykonywał umowę o pracę na pokładzie samolotów zarejestrowanych w Irlandii i podlegających ustawodawstwu tego państwa członkowskiego. Ryanair podkreślał również, że o ile M.J. Moreno Osacar podpisał umowę o pracę w Hiszpanii, o tyle ta umowa została zawarta dopiero po złożeniu podpisu przez spółkę w siedzibie w Irlandii. Sąd w Charleroi uznał, że sądy belgijskie nie są właściwe, aby rozpatrzyć żądanie M.J. Morena Osacara. Wówczas wniósł on apelację od tego wyroku. W sprawie C-168/16 S. Nogueira, V. Perez-Ortega, V. Mauguit, M. Sanchez-Odogherty i J. Sanchez-Navarra [Dalej łącznie jako: S. Nogueirą i in.] – mające obywatelstwo portugalskie, hiszpańskie lub belgijskie – w latach 2009 i 2010 zawarły umowy o pracę z Crewlink Ireland Ltd [Dalej jako: Crewlink.], który ma siedzibę w Irlandii. W każdej z umów o pracę przewidziano, że pracownicy ci będą zatrudnieni przez Crewlink i oddelegowani jako personel pokładowy do Ryanair, wykonując podobne funkcje jak M.J. Morena Osacara. Sporządzone w języku angielskim umowy o pracę przewidują także, że stosunek pracy tych osób będzie podlegał prawu irlandzkiemu, a sądy tego państwa są właściwe, aby rozpatrzyć wszystkie spory związane z wykonaniem lub wypowiedzeniem tych umów. W umowach wskazano, że płatność wynagrodzenia będzie dokonywana na rachunek w irlandzkim banku. Te umowy rozwiązano ze względu na wypowiedzenie przez pracownika lub zwolnienie. Z tych samych względów jak M.J. Moreno Osacar, S. Nogueira i in. wnieśli powództwo przed sąd w Charleroi. Sąd ten stwierdził, że sądy belgijskie nie są właściwe, aby rozpatrzyć te żądania, a skarżący wnieśli apelację. Poprzez pytania sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy w przypadku pozwu wniesionego przez pracownika, będącego członkiem personelu latającego przewoźnika lotniczego lub osobę oddelegowaną do tego przewoźnika, aby określić jurysdykcję sądu rozpatrującego sprawę, pojęcie „miejsce, w którym pracownik zazwyczaj świadczy pracę” w rozumieniu art. 19 pkt 2 lit. a) rozporządzenia Bruksela I, jest równoważne z pojęciem „port macierzysty” w rozumieniu załącznika III do rozporządzenia Nr 3922/91. Stanowisko Trybunału Sprawiedliwości Z motywu 19 rozporządzenia Bruksela I oraz w zakresie, w jakim w stosunkach między państwami członkowskimi to rozporządzenie zastępuje Konwencję o jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych[Dalej jako: Konwencja brukselska.], Trybunał stwierdził, że wykładnia dokonana w odniesieniu do postanowień tej Konwencji pozostaje aktualna również dla przepisów rozporządzenia Bruksela I, jeśli postanowienia tych aktów prawnych można uznać za równoważne[Wyrok z 7.7.2016 r., Hőszig, C-222/15, EU:C:2016:525, pkt 30 i przytoczone tam orzecznictwo.]. Trybunał wskazał, że treść art. 19 pkt 2 rozporządzenia Bruksela I jest prawie identyczna z art. 5 pkt 1 zd. 2 i 3 Konwencji brukselskiej. W przypadku indywidualnej umowy o pracę, miejsce wykonania zobowiązania, którego dotyczy roszczenie – wskazanego w art. 5 pkt 1 część druga zdania Konwencji brukselskiej – należy określić na podstawie jednolitych kryteriów, które definiuje TS na podstawie systemu i celów tej Konwencji. Z orzecznictwa TS wynika, że tylko taka autonomiczna wykładnia może zapewnić jednolite stosowanie tej Konwencji, której celem jest m.in. wzmocnienie ochrony prawnej osób zamieszkałych we Wspólnocie, umożliwiając jednocześnie powodowi łatwe zidentyfikowanie sądu, do którego może wnieść sprawę, a pozwanemu racjonalne przewidzenie sądu, przed który może zostać pozwany[Wyrok z 10.4.2003 r., Pugliese, C-437/00, EU:C:2003:219, pkt 16 i przytoczone tam orzecznictwo.]. Trybunał stwierdził, że ten wymóg dokonywania autonomicznej wykładni ma zastosowanie także do art. 19 pkt 2 rozporządzenia Bruksela I[Podobnie wyrok z 10.9.2015 r., Holterman Ferho Exploitatie i in., C-47/14, EU:C:2015:574, pkt 37 i przytoczone tam orzecznictwo.]. Z orzecznictwa TS wynika, że w odniesieniu do sporów dotyczących umów o pracę w rozdziale II sekcji 5 rozporządzenia Bruksela I określono wiele reguł, które – jak wynika z motywu 13 tego rozporządzenia – mają na celu ochronę słabszej strony umowy za pomocą przepisów jurysdykcyjnych korzystniejszych dla interesów tej strony[Zob. podobnie wyroki: z 19.7.2012 r., Mahamdia, C-154/11, EU:C:2012:491, pkt 44 i przytoczone tam orzecznictwo; Holterman Ferho Exploitatie i in., pkt 43.]. Przepisy te umożliwiają pracownikowi m.in. pozwanie pracodawcy przed sąd, który uznaje on za najbliższy z punktu widzenia swych interesów, przyznając mu możliwość wszczęcia postępowania przed sądem w państwie członkowskim siedziby pracodawcy lub przed sądem miejsca, w którym pracownik zwykle wykonuje pracę, lub – gdy ta praca nie jest wykonywana w tym samym państwie – przed sądem miejsca, w którym znajduje się przedsiębiorstwo, które zatrudniło pracownika. Przepisy tej sekcji ograniczają także możliwość wyboru sądu przez pracodawcę, który wszczyna postępowanie przeciwko pracownikowi, a także możliwość odstąpienia od określonych w tym rozporządzeniu przepisów jurysdykcyjnych[Wyrok Mahamdia, pkt 45 i przytoczone tam orzecznictwo.]. Ponadto przepisy zawarte w rozdziale II sekcja 5 rozporządzenia Bruksela I mają nie tylko charakter szczególny, lecz także wyczerpujący[Podobnie wyrok Holterman Ferho Exploitatie i in., C-47/14, pkt 44 i przytoczone tam orzecznictwo.]. W art. 21 rozporządzenia Bruksela I ograniczono możliwość zawarcia przez strony umowy o pracę umowy o jurysdykcję. Taka umowa powinna zostać zawarta po powstaniu sporu lub, jeżeli została zawarta wcześniej, powinna ona umożliwiać pracownikowi wytoczenie powództwa przed sądami innymi niż te, którym jurysdykcja przysługuje na mocy tych przepisów[Wyrok Mahamdia, pkt 61.]. W konsekwencji, zdaniem TS, tego przepisu nie można interpretować w ten sposób, że umowa o jurysdykcję może mieć wyłączne zastosowanie, i tym samym zakazywać pracownikowi wytaczania powództwa przed sądy, które mają jurysdykcję na mocy art. 18 i 19 rozporządzenia Bruksela I[Zob. wyrok Mahamdia, pkt 63.]. Trybunał stwierdził, że w rozpatrywanej sprawie klauzula wyboru sądu nie odpowiada wymogom określonym w art. 21 rozporządzenia Bruksela I oraz że w konsekwencji na tę klauzulę nie można się powołać wobec skarżących w postępowaniu głównym[Por. opinię Rzecznika Generalnego H. Saugmandsgaarda Oe przedstawioną 27.4.2017 r. w sprawie Nogueira i in., C-168/16 i C-169/16, pkt 57 i 58.]. Trybunał wskazał, że autonomiczna wykładnia art. 19 pkt 2 rozporządzenia Bruksela I nie stoi na przeszkodzie temu, aby uwzględnić odpowiednie przepisy zawarte w Konwencji rzymskiej, ponieważ Konwencja ta – jak wynika z jej preambuły – ma także na celu kontynuację prac w dziedzinie prawa prywatnego międzynarodowego w zakresie ujednolicenia przepisów prawnych, które zostały wprowadzone w Unii, w szczególności w dziedzinie jurysdykcji i wykonywania orzeczeń sądowych. W wyrokach Koelzsch [Wyrok z 15.3.2011 r., C-29/10, EU:C:2011:151.] i Voogsgeerd [Wyrok z 15.12.2011 r., C-384/10, EU:C:2011:842.] Trybunał dokonał wykładni Konwencji rzymskiej, w szczególności w świetle postanowień Konwencji brukselskiej dotyczących indywidualnej umowy o pracę. Odnosząc się do pojęcia „miejsce, w którym pracownik zazwyczaj świadczy pracę” w rozumieniu art. 19 pkt 2 lit. a) rozporządzenia Bruksela I, TS uznał, że kryterium państwa członkowskiego, w którym pracownik zwykle świadczy pracę, należy interpretować szeroko [Analogicznie wyrok z 12.9.2013 r., Schlecker, C-64/12, EU:C:2013:551, pkt 31 i przytoczone tam orzecznictwo.]. Natomiast w odniesieniu do umowy o pracę wykonywanej na terytorium szeregu umawiających się państw, a także wobec braku rzeczywistego ośrodka działalności zawodowej, w którym pracownik wykonuje zasadniczą część swoich obowiązków wobec pracodawcy, TS orzekł, że art. 5 pkt 1 Konwencji brukselskiej należy – zarówno w świetle konieczności określenia miejsca, z którym spór wykazuje najściślejszy związek do celów określenia sądu mającego najlepsze możliwości wydania orzeczenia w sprawie, jak i zapewnienia odpowiedniej ochrony pracownikowi jako słabszej stronie umowy, a także uniknięcia wielości właściwych sądów – interpretować jako dotyczący miejsca, w którym lub z którego pracownik faktycznie wykonuje zasadniczą część swoich obowiązków wobec pracodawcy. To w tym miejscu pracownik może, najmniejszym kosztem, wszcząć postępowanie sądowe przeciwko pracodawcy lub bronić się, a sąd w tym miejscu ma najlepsze możliwości rozstrzygnięcia sporu dotyczącego umowy o pracę[Podobnie wyrok z 27.2.2002 r., Weber, C-37/00, EU:C:2002:122, pkt 49 i przytoczone tam orzecznictwo.]. A zatem w takich okolicznościach jak określone w art. 19 pkt 2 lit. a) rozporządzenia Bruksela I pojęcie „miejsce, w którym pracownik zazwyczaj świadczy pracę” należy interpretować jako miejsce, w którym lub z którego pracownik wykonuje zasadniczą część obowiązków ciążących na nim wobec pracodawcy. W rozpatrywanej sprawie spory dotyczą pracowników zatrudnionych w charakterze członków personelu latającego przewoźnika lotniczego lub osoby oddelegowanej do tego przewoźnika. Trybunał stwierdził, że rozpatrujący takie spory sąd państwa członkowskiego – gdy nie może on bezspornie określić „miejsca, w którym pracownik zazwyczaj świadczy pracę” – w celu określenia swojej jurysdykcji powinien zidentyfikować „miejsce, z którego” ten pracownik wykonuje zasadniczą część obowiązków ciążących na nim wobec pracodawcy. Rzecznik Generalny wskazał, że aby określić konkretne miejsce, sąd krajowy powinien odnieść się do łańcucha poszlak[Opinia Rzecznika Generalnego w sprawie Nogueira i in., pkt 95.]. Ta metoda umożliwia nie tylko lepsze odzwierciedlenie stosunków prawnych ze względu na to, że powinna ona uwzględniać wszystkie okoliczności charakteryzujące działalność pracownika[Analogicznie wyrok z 15.3.2011 r., Koelzsch, C-29/10, EU:C:2011:151, pkt 48.], lecz także zapobiega temu, aby pojęcie „miejsce, w którym lub z którego pracownik zwykle świadczy pracę”, było instrumentalizowane lub przyczyniało się do realizacji strategii obchodzenia obowiązków[Zob. wyrok z 27.10.2016 r., D’Oultremont i in., C-290/15, EU:C:2016:816, pkt 48 i przytoczone tam orzecznictwo.]. Rzecznik Generalny podkreślił[Opinia Rzecznika Generalnego w sprawie Nogueira i in., pkt 85.], że TS w wyrokach Koelzsch [Opinia Rzecznika Generalnego w sprawie Nogueira i in., pkt 49.] i Voogsgeerd [Opinia Rzecznika Generalnego w sprawie Nogueira i in., pkt 38–41.] wskazał wiele wytycznych dotyczących szczególnego charakteru stosunków pracy w branży transportu, jakie mogą uwzględnić sądy krajowe. Sądy te powinny w szczególności ustalić, w którym państwie członkowskim znajduje się miejsce, skąd pracownik wykonuje przewozy, dokąd wraca po ich wykonaniu, gdzie otrzymuje polecenia dotyczące przewozów i organizuje swoją pracę, a także miejsce, w którym znajdują się jego narzędzia pracy. Trybunał wskazał, że w rozpatrywanej sprawie należy również uwzględnić miejsce postoju statków powietrznych, na których pokładzie praca jest zwykle świadczona. W konsekwencji, zdaniem TS, pojęcia „miejsce, w którym lub z którego pracownik zwykle świadczy pracę” nie można zrównywać z jakimkolwiek terminem zawartym w innym unijnym akcie. Odnosząc się do personelu latającego przewoźnika lotniczego lub osób oddelegowanych do tego przewoźnika, w ocenie TS, to pojęcie nie może być zrównane z pojęciem „port macierzysty” w rozumieniu załącznika III do rozporządzenia Nr 3922/91. Rozporządzenie Bruksela I nie odnosi się bowiem do rozporządzenia Nr 3922/91 ani nie realizuje takich samych celów, ponieważ to ostatnie rozporządzenie ma na celu harmonizację wymagań technicznych i procedur administracyjnych w dziedzinie bezpieczeństwa lotnictwa cywilnego. Okoliczność, że określenie „miejsce, w którym pracownik zazwyczaj świadczy pracę” w rozumieniu art. 19 pkt 2 lit. a) rozporządzenia Bruksela I nie może być zrównane z pojęciem „portu macierzysty” w rozumieniu załącznika III do rozporządzenia Nr 3922/91, nie oznacza jednak, jak podkreślił Rzecznik Generalny w pkt 115 opinii, że to ostatnie pojęcie jest pozbawione istotności do celów określenia – w okolicznościach takich jak rozpatrywane w sprawach w postępowaniu głównym – miejsca, z którego pracownik zwykle świadczy pracę. W szczególności TS podkreślił konieczność zastosowania w ramach identyfikacji tego miejsca metody opartej na poszlakach. W tym względzie pojęcie „port macierzysty” stanowi element, który może odgrywać znaczącą rolę przy identyfikacji przywołanych poszlak, umożliwiając w okolicznościach, takich jak rozpatrywane w postępowaniu głównym, określenie miejsca, z którego pracownicy zwykle świadczą pracę, i w konsekwencji jurysdykcji sądu, który może rozpatrzyć wniesiony przez nich środek prawny w rozumieniu art. 19 pkt 2 lit. a) rozporządzenia Bruksela I. Pojęcie to zdefiniowano bowiem w załączniku III do rozporządzenia Nr 3922/91 w regule OPS 1.1095 jako miejsce, z którego personel latający zazwyczaj rozpoczyna dzień pracy i w którym go kończy, a także w pobliżu którego pracownicy w okresie wykonywania umowy o pracę mają miejsce zamieszkania i pozostają do dyspozycji przewoźnika lotniczego. Zgodnie z zawartą w tym załączniku regułą OPS 1.1110 okresy minimalnego wypoczynku pracowników, takich jak skarżący w postępowaniu głównym, różnią się w zależności od tego, czy wypoczynek odbywa się poza miejscem lub w miejscu „portu macierzysty” w rozumieniu załącznika III do rozporządzenia Nr 3922/91. Ponadto należy wskazać, że to miejsce nie jest określane ani w sposób losowy, ani przez pracownika, lecz na mocy reguły OPS 1.1090, pkt 3.1 tego załącznika – przez operatora dla każdego członka załogi. Dopiero w sytuacji gdyby – przy uwzględnieniu okoliczności faktycznych każdego przypadku – pozwy takie jak rozpatrywane w postępowaniu głównym wykazywały ściślejszy związek z miejscem innym niż miejsce „portu macierzystego”, to ostatnie miejsce nie byłoby istotne do celów określenia „miejsce, z którego pracownicy zwykle świadczą pracę”[Zob. wyroki: Weber, pkt 53; Schlecker, pkt 38 i przytoczone tam orzecznictwo.]. Ponadto TS stwierdził, że autonomiczny charakter tego ostatniego terminu nie może być podany w wątpliwość poprzez odniesienie do pojęcia „port macierzysty” w rozumieniu tego rozporządzenia, które to pojęcie wskazano w rozporządzeniu Nr 883/2004, ponieważ to ostatnie rozporządzenie i rozporządzenie Bruksela I realizują odmienne cele. Trybunał wskazał również, że stwierdzenie – zgodnie z którym pojęcie „miejsce, w którym lub z którego pracownik zwykle świadczy pracę”, do którego odniesiono się w art. 19 pkt 2 lit. a) rozporządzenia Bruksela I, nie jest równoważne z żadnym innym terminem – obowiązuje także w odniesieniu do „przynależności państwowej” statków powietrznych w rozumieniu art. 17 Konwencji chicagowskiej. Wbrew temu co twierdzą Ryanair i Crewlink, w ocenie TS, państwo członkowskie, z którego członek personelu latającego przewoźnika lotniczego lub osoba oddelegowana do tego przewoźnika zwykle świadczy pracę, nie jest zatem również równoważne z terytorium państwa członkowskiego, którego przynależność państwową mają statki powietrzne należące do tego przewoźnika lotniczego, w rozumieniu art. 17 Konwencji chicagowskiej. Autorka jest doktorem nauk prawnych, ekspertem ds. prawa gospodarczego, WPiA UKSW w Warszawie Wyrok TS z 14.9.2017 r., Nogueira i in., C-168/16 i C-169/16
Trybunał Sprawiedliwości podkreślił, że pojęcie "miejsce, w którym pracownik zazwyczaj świadczy pracę" nie jest równoważne z żadnym innym terminem i wymaga autonomicznej interpretacji. Rozpatrywane spory dotyczą pracowników zatrudnionych w branży lotniczej i konieczne jest uwzględnienie wielu poszlak, aby określić to miejsce. Wyrok TS z 14.9.2017 r., Nogueira i in., C-168/16 i C-169/16, ma istotne znaczenie dla jurysdykcji sądów w tego rodzaju sprawach.